مسجد جامع اصفهان: نمونه‌ای از تخریب میراث فرهنگی بر اثر جنگ تحمیلی

دکتر سیدباقر آیت‌الله‌زاده شیرازی

سرمقالۀ مجلۀ اثر، دورۀ ۶، شماره‌های ۱۰ـ ۱۱
بهمن ۱۳۶۴

مقارن ساعت یک بعد از ظهر روز چهارشنبه بیست و دوم اسفند ماه یک هزار و سیصد و شصت و سۀ هجری شمسی، بخش شمالی مرکز تاریخی سنتی و پر ازدحام شهر اصفهان (میدان کهنه) با راکت مورد حملۀ هواپیماهای متجاوز رژیم عراق قرار گرفت.

در این حمله که از جهت جنوب به شمال شهر بود اصابت دو راکت یکی در نزدیکی گنبد جنوبی و دیگری در فاصلۀ کمی از گنبد شمالی مسجد جامع عتیق، ضمن به‌جا گذاردن شهدا و مجروحین بسیار موجب ویرانی و انهدام بخشی از مسجد جامع و بافت شهری ارزشمند پیوسته به آن گردید.

به‌طور مشخص هر یک از راکت‌ها محوطه‌ای به‌وسعت یک هزار مترمربع را منهدم ساخته است که بخش‌های آسیب‌دیده در جوار گنبد جنوبی مسجد شامل: یازده چشمه از راستۀ بازار عربان و فضاهای پیوسته به آن؛ و یازده چشمه از شبستان جنوب شرقی مسجد جامع است و بافت منهدم شده در جوار گنبد شمالی (واقع در ۲۵۰متری برخورد راکت (اول شامل کاروانسرای شکر بیک و بخشی از بازار مجلس است.

بازار عربان یا بنی تمیم از قدیمی‌ترین بازارهای شهر تاریخی اصفهان است که احداث آن همزمان با پایه‌گذاری مسجد جامع عتیق در نیمۀ قرن دوم هجری است. 

بخش ویران‌شدۀ شبستان جنوب شرقی مسجد مربوط به یکی از مراحل گسترش در قرون پنجم هجری است که در قرن نهم مرمت اساسی شده بود، و نمونه‌ای ارزنده ای از معماری این دوره را در خود به یادگار داشته و دارد.

آسیب‌های وارده بر اثر موج انفجار و لرزش‌های شدید حاصل از آن در ساختمان مسجد جامع و اجزاء آن (گنبدهای اصلی، پوشش گنبدی شبستانها، مناره‌ها، ایوان‌ها، تزئینات کاشیکاری، گچبری و غیره) در دست بررسی است که در گزارشی جامع قابل ارائه است.

واقعیت این است که در سراسر دورۀ اسلامی سرزمین ما تاریخ کمتر اثری مانند مسجد جامع اصفهان این چنین با تاریخ امت مسلمان ما عجين بوده و در خود انعکاس‌هایی از حرکت همیشه پویا و زندۀ مردم ما داشته باشد. پایه‌گذاری مسجد جامع در قرن دوم هجری قمری تداعی‌کنندۀ پیروزی مردم مسلمان ما در مبارزاتشان بر علیه حکومت کفر و ظلم بنی امیه است، بنیان مسجد جامع اصفهان سرفصلی از تاریخ شهر پرآوازۀ اصفهان است که حرکت بنیادی خود را در تولید فرهنگی کشور اسلامی‌مان آغاز می‌کند. مسجد جامع عتیق اصفهان پس از آن شاهد تمام مراحل افت و خیز شهر اصفهان این همزاد، خود بوده است. هر ستونش شاهد محفل درسی و نیایش رهگذر قرن است، شاهد مایه‌گرفتن فرهنگ ما از چشمۀ لایزال معرفت اسلامی است، شاهد حملۀ ترکان سلجوقی، مغول، تيمور، و افغان‌هاست. شاهد قحطی‌ها و رفاه و سرشاری شهر از نعمت‌ها است. احمد عطاش را می‌شناسد، بوعلی، صاحب بن عباد، خواجه نظام الملک و ملکشاه و شاه عباس‌ها را به یاد دارد.  آتش‌سوزی مهیب کتابخانه‌اش را از یاد نبرده است. بارها پایتخت بودن شهر را به‌یاد دارد و از آن در خود خاطره‌ها ذخیره دارد. مبارزات مردم ما را در دوران انقلاب اسلامی به‌خاطر سپرده است و در این لحظۀ تاریخ داغ و زخم جنگی تحمیلی را بر چهرۀ فرتوت خود برای نسل‌های آینده به امانت خواهد سپارد. نباید که از جریان حرکت پرتوان امت مسلمان ما به دور ماند. به‌حق شایسته‌وار است که به‌عنوان معتبرترین اثر تاریخی دورۀ اسلامی کشورمان جاویدان بماند.

  • اصفهان و دکاکین غربی بازار عربان بخش‌های تخریب‌شدۀ مسجد با رنگ خاکستری نشان داده شده شماره‌گذاری طاق و چشمه‌ها بر اساس نقشه شرودر از مسجد جامع می‌باشد.
  • عکس‌هایی از چشمه‌های شبستان جنوب شرقی مسجد جامع اصفهان که در جریان حملۀ هوایی دشمن زبون بعثی در تاریخ ۶۳/۱۱/۲۲ تخريب و یا آسیب دیده است.
انعکاس تخریب مسجد جامع اصفهان در مطبوعات ایران و جهان.
منظرۀ هوایی مسجد جامع اصفهان و بافت اطراف آن، موقعیت برخورد راکت‌های تجاوزگران عراقی در حمله هوایی بیست و دوم اسفند ماه یک هزار و سیصد و شصت و سه. عکس‌ها از دفتر فنی سازمان در اصفهان.
نقشۀ مسجد جامع اصفهان و بازار عربان، موقعیت برخورد راکت‌های تجاوزگران عراقی در حملۀ هوایی بیست و دوم اسفند ۱۳۶۳
نقشۀ تفصیلی بخشی از شبستان جنوب شرقی مسجد جامع اصفهان و دکاکین غربی بازار عربان، بخش‌های تخریب‌شدۀ مسجد با رنگ خاکستری نشان داده شده است. شماره‌گذاری طاق و چشمه‌ها بر اساس نقشۀ شرودر از مسجد جامع می‌باشد.
عکس‌هایی از شبستان جنوب شرقی مسجد جامع و بازار مجاور که در جریان حملۀ هوایی دشمن تخریب گردیده است. ماخذ عکس ها:جلد اول کتاب مسجد جامع، تألیف آقای گالدیری.
عکس‌هایی از شبستان جنوب شرقی مسجد جامع و بازار مجاور که در جریان حملۀ هوایی دشمن تخریب گردیده است. ماخذ عکس ها:جلد اول کتاب مسجد جامع، تألیف آقای گالدیری.
عکس‌هایی از شبستان جنوب شرقی مسجد جامع و بازار مجاور که در جریان حملۀ هوایی دشمن تخریب گردیده است. ماخذ عکس ها:جلد اول کتاب مسجد جامع، تألیف آقای گالدیری.
عکس‌هایی از شبستان جنوب شرقی مسجد جامع و بازار مجاور که در جریان حملۀ هوایی دشمن تخریب گردیده است. ماخذ عکس ها:جلد اول کتاب مسجد جامع، تألیف آقای گالدیری.
عکس‌هایی از شبستان جنوب شرقی مسجد جامع و بازار مجاور آن که در جریان حملۀ هوایی دشمن تخریب گردیده است.
منظری از چشمۀ ۴۷ به چشمه‌های ۲۰-۴۰ (تخریب شده).
پیمایش به بالا