کارگروه تغییرات اقلیمی و میراث
ICOMOS Iran Climate Change and Heritage (CCH)
دکتر ناصر نوروززاده چگینی
دکتر محمدرضا رحیم‌زاده
بیانیۀ تأسیس کارگروه
تغییر در آب‌وهوا بخشی از فرآیندهای طبیعی زمین است، ولی هرگونه دگرگونی طولانی‌تر از رخدادهای معمول آب‌هوایی که از آن تغییرپذیری اقلیم تعبیر می‌شود، به‌معنای تغییر اقلیم و گرم‌شدن کرۀ زمین است. این اصطلاح را در سال 1966 سازمان جهانی هواشناسی مطرح کرد تا هرگونه دگرگونی درازمدت را بررسی و شناسایی کند. تغییرات اقلیمی جدا از فرآیندهای طبیعی متأثر از عوامل و نیروی بیرونی از اقلیم، مثل نوسانات در تابش خورشید و میزان و تراکم گازهای گلخانه‌ای است.
کارگروه تغییرات اقلیمی و میراث
کارگروهی علمی است که می‌کوشد با رویکردی چندرشته ای به بررسی پدیدۀ تغییرات اقلیمی و اثرات قابل پیش بینی آن بر میراث طبیعی و فرهنگی جوامع انسانی پرداخته آن را در وجوه مختلف مادی و معنوی میراث فرهنگی در مناظر طبیعی، محوطه‌های باستان‌شناختی، بناهای تاریخی، و میراث معنوی رصد کند و پاسخ‌هایی لازم برای اقدام به حفاظت از آنها بیابد.
کارگروه تغییرات اقلیمی و میراث با توجه به ضوابط،دستاوردها، توصیه‌نامه‌ها و رهنمودهای ایکوموس جهانی سعی دارد با بهره‌گیری از دانش ملی و بین المللی با اثرات بالقوه و بالفعل پدیدۀ تغییرات اقلیمی بر میراث فرهنگی مواجهه و مقابله کند و در این مسیر با جلب توجه و برانگیختن گروه‌های مختلف اجتماعی مخصوصاً جوانان و با بهره‌گیری از ظرفیت‌ها و قابلیت‌های علمی و پژوهشی و دغدغه‌های فرهنگی آنها با اثرات انکارناپذیر و مخرب تغییرات اقلیمی روبه‌رو شود تا شرایطی جهت ارتقای توجه ملی و جلب همکاری‌های منطقه‌ای و جهانی فراهم شود. این کارگروه با بهره‌گیری از همۀ دستاوردهای علمی و متناسب با حوزۀ سرزمینی خود به پژوهش در جهت حفاظت از میراث فرهنگی در مواجهه با تغییرات اقلیمی پرداخته و زمینه‌های همکاری و مشارکت عمومی، خصوصی، و دانشگاهی را شناسایی و مطرح می‌سازد.
خط مشی و برنامۀ کارگروه
- شناسایی و خواناسازی تأثیر کاربست دانش فراهم شده از مطالعات میراث فرهنگی در مواجهه با مخاطرات عمده و بعضاً پیش‌بینی ناپذیر تغییرات اقلیمی و تقلیل و تعدیل تهدیدات و صدمات آن
- جلب توجه عمومی به شرایط و مخاطرات بازگشت‌ناپذیر تغییرات اقلیمی (در کوتاه‌مدت) و ضرورت اقدامات اساسی در انسجام اجتماعی و فرهنگی جامعه و پرهیز از تنش‌های اجتماعی و مقابله با آنها
- برانگیختن مردم به سنن و اخلاق عمومی در پاسداشت ارزش‌های فرهنگی و ثروت و منابع طبیعی سرزمین در مواجهه با تغییرات اقلیمی
- استفاده از دانش برآمده از پژوهش‌ها با موضوع میراث مادی و معنوی در یافتن راه‌های بالقوه و بالفعل گذر از این تنگنای شکل‌گرفته
- جلب توجه عمومی به ارزش‌های زندگی گذشته در نحوۀ تولید و مصرف و احیا آنها در حفاظت از سلامت جامعه و رفتار و اخلاق اجتماعی در همزیستی و پرهیز از تنش‌های اجتماعی، اقتصادی و فرهنگی ناشی از تغییرات اقلیمی.
تماس با کارگروه و عضویت
برای تماس با کارگروه و درخواست عضویت (ویژۀ اعضای ایکوموس ایران) از نشانی رایانامۀ زیر استفاده کنید:
علل و پیامدهای تغییرات اقلیمی
تغییر در تابش خورشید، فوران آتش‌فشان‌ها، عوامل انسانی مثل افزایش روزافزون استفاده از سوخت‌های فسیلی در مصارف صنعتی و خانگی، گسترش آلودگی‌های حاصل از فعالیت جوامع صنعتی، ازبین‌رفتن پوشش گیاهی و تخریب جنگل‌ها، سوء‌استفاده از زمین و منابع آبی و تخریب زیست‌گاه‌های طبیعی انسان و دیگر موجودات زنده، تولید بیش از پیش گازهای گلخانه‌ای و در نهایت فراهم‌شدن شرایطی که باعث بالارفتن دمای سطح زمین می‌شود، از عللی است که باعث بروز پدیدۀ تغییرات اقلیمی شده است.
اثرات تغییرات اقلیمی در مناطق مختلف جهان از شدت و ضعف برخودار است و خواهد بود؛ مناطقی چون سرزمین ما با روند روبه‌گسترش خشکسالی روبرو است. کشورهای اروپایی در اثر سطح بالای بارش‌ها آسیب‌پذیر خواهند شد. مناطقی چون آسیای جنوب غربی با هجوم گرمای بالا و گسترش بیابان‌زایی روبه‌رو خواهند شد. کاهش سطح جنگل‌ها و آتش‌سوزی‌های مکرر در مناطق مختلف بروز خواهد کرد. خشکسالی فزاینده در قارۀ آفریقا و کمبود مخاطره‌آمیز غذا، به زیر آب رفتن سواحل و یا بخشی از کشورهای حاشیۀ اقیانوس آرام، طوفان و سونامی‌های شدید در آمریکا و گسترش خشکسالی و گرما در قارۀ اقیانوسیه و آتش‌سوزی‌های مهیب در آن از دیگر پیامدهای تغییرات اقلیمی است.
ایران و تغییرات اقلیمی
فلات ایران سرزمینی مرتفع در عرض جغرافیایی 40 – 25 درجه در جنوب غرب قارۀ کهن، بستر جغرافیایی گرم، نیمه‌خشک و کم‌آبی در مدار معتدل شمالی کرۀ زمین را تشکیل میدهد که چه در قالب مرزهای کنونی کشور ایران و چه در بستر سرزمینی وسیع‌تر تاریخی-فرهنگی خود، ترکیبی به‌هم‌پیوسته از پاره‌اقلیم‌های گرم و خشک، سرد و کوهستانی، معتدل مرطوب، و گرم و مرطوب است که با حفظ مشترکاتی اقلیم واحد و وسیعی را در جنوب غرب آسیا تشکیل میدهد. سرزمینی که با رجوع به تاریخ گذشتۀ آن تصویر روشن و به‌هم‌بافته‌ای از داستان تلاش‌ها و خلاقیت‌های مردمان ساکن در آن در مقابله با و مدیریت شرایط اقلیمی کم‌آب و بیابانی شاهد هستیم که حاصل آن وجود گنجینه‌ای بزرگ و بی‌مثال از تجربۀ حیات ساکنان آن در توجه و دریافت دانشی عمیق به شرایط اقلیمی حاکم بوده است. سرزمینی که در جای‌جای آن آثار پرشمار و متنوع از جلوه‌های فرهنگ مادی و معنوی خود را به ما عرضه می‌کند و رشته‌های محکم از ارزش‌های انسانی آنها را در خود گرفته است. پرواضح است که هرگونه دگرگونی در نظام پایدار آن، چه از نوع طبیعی و چه انسانی، صدمات تصورناپذیری در پیکر شکنندۀ مادی و معنوی آن وارد می‌کند و چارچوب نظم طبیعی و فرهنگی نسبتاً پایدار آن مختل می‌شود و تاب‌آوری آن به‌شدت تقلیل می‌یابد و یا در هم می‌شکند. بخشی از پیامدهای تغییرات اقلیمی در ایران به شرح زیر است:
- کاهش سریع منابع آب کشاورزی
- از بین رفتن مراتع
- تغییر روزافزون الگوی معیشت کشاورزی و دامپروری به معیشت صنعتی و افزایش واحدهای صنعتی
- کاهش بارندگی و پایین رفتن و بی‌آبی رودخانه‌ها و خشک‌شدن چشمه‌ها
- کاهش آب پشت سدها
- خشک‌شدن تالاب‌ها
- افزایش ریزگردها
- بیابان‌زایی
- آتش‌سوزی در جنگل‌ها
- جاری‌‌شدن سیل
- به‌خطر افتادن تنوع زیستی
- بحران کم‌آبی
- فرونشست و ایجاد فروچاله‌های ناشی از استحصال بی‌رویه آب‌های زیرزمینی
تغییرات اقلیمی و میراث
موضوع ارتباط بین فرهنگ، میراث، و اقلیم شناسی با هدف ارتقا و اقدامات برآمده از دانش میرث فرهنگی در مواجهه و مقابله با تغییرات اقلیمی و کاستن اثرات آن اهمیت بسیاری دارد. امروزه تغییرات اقلیمی یکی از بزرگ‌ترین خطرات پیش روی فرهنگ و میراث فرهنگی جوامع بشری و میراث طبیعی محیط سکونت است. از تهدید و آتش سوزی جنگل‌ها و مزارع سیلاب‌های ناگهانی، طوفان و خشکسالی‌های مستمر گرفته تا از دست رفتن عادت‌ها و رفتارها و سنت‌های اخلاقی و اجتماعی جوامع ساکن در حوزۀ اقلیم‌هایی که به شدت در خطر این پدیده هستند.
در مقابل، جلوه‌های فرهنگ مادی و معنوی در میراثی که از حیات انسانی باقی مانده است، دارای ظرفیت‌های بالقوه عرضۀ راه‌حل‌ها و راهکارهای خلاق و تعدیل این چالش‌های فزاینده است. ساکنان مناطقی از کرۀ خاکی که محل ظهور و بروز سنت‌های دیرسال حیات اقوام و جوامع بوده و هستند، می‌توانند با توجه به رفتارهای مدیریتی نیاکان خود در استحصال، استفاده و ذخیره سازی آب، حفاظت و بهره‌برداری صحیح از خاک و حفظ زیست‌بوم، راه‌حل‌های گذر از این تنگناهای شکل‌گرفته از گرم شدن زمین و تبعات آن به سوی آینده‌ای کم خطرتر به دست آورند.
بی تردید رفتارها و عادات فرهنگی انسان و شواهد آن در بقایای گوناگون مادی و معنوی پناهی روانی و جسمانی در مواجهه با این چالش ویرانگر است. پر واضح است که جامعۀ جهانی مسئولیت حمایت موثر و به موقع و با حفظ عدالت و مساوات از مناطقی را دارد که ساکنان آنها به شدت تحت تأثیر شرایط تغییرات اقلیمی قرار گرفته و یا در آینده نزدیک بدان دچار خواهند شد؛ جوامعی که از کمبود آب و غذا و از دست دادن خانه و کاشانۀ خود رنج برده‌اند و یا خواهند برد؛ جوامعی که در تنگنای زندگی پیش‌آمده مجبور به مهاجرت از خانۀ خود می‌شوند.
کارگروه اقدام اقلیمی ایکوموس جهانی
کارگروه اقدام اقلیمی ایکوموس به عنوان کارگروه تغییرات اقلیمی و میراث ایکوموس (CCHWG) راه اندازی شد و اساس شکل گیری سه امر مشخص بود
- الف) ارتقا و هماهنگی آورده‌های ایکوموس در به‌روز کردن کمیتۀ میراث جهانی «سند سیاست‌گزاری اثرات تغییرات اقلیمی بر آثار میراث جهانی» ۲۰۰۷
- ب) تهیۀ پیش‌نویس برنامۀ همراه‌سازی سازمانی در تغییرات اقلیمی در ایکوموس
- ج) هماهنگی و تدوین پیش‌نویس منشور جدید ایکوموس درخصوص تغییرات اقلیمی و میراث
کارگروه در سال ۲۰۱۹گزارش «آیندۀ گذشته ما: همراهی میراث فرهنگی در اقدام تغییرات اقلیمی» را منتشر کرد که در آن به مواجهۀ چند رشته‌ای به موضوع میراث فرهنگی اشاره رفته است.
گزارش مذکور برای مسئولان پایگاه‌ها، دانشمندان، پژوهشگران و نیز فعالان حوزۀ اقلیم و سیاست‌گزاران تهیه شده است.
کارگروه امروزه وارد مرحلۀ تازه‌ای شده است. در مجمع عمومی سال ۲۰۲۰م. ایکوموس اعلامیۀ اقلیم و اضطرار زیست‌محیطی منتشر شد. اقدام جمعی فوری از طریق تمام بازیگران مرتبط در حوزۀ حفاظت از میراث فرهنگی و طبیعی در مواجهه با تغییرات اقلیمی در این اعلامیه درخواست و تمام جوامع ایکوموس به بحث واکنش میراث در تغییرات اقلیمی دعوت شدند.
در مجمع عمومی سال ۲۰۲۱م. برنامۀ علمی سه ساله تصویب شد که برنامۀ تحقیق سازمانی در موضوع مستقل را برای اولین بار شکل داد.
نقش کارگروه اقدام اقلیمی حمایت، تجهیز و ارائۀ منابع به جوامع ایکوموس است. با حضور بیش از صد کانون از جمع کمیته‌های ملی و علمی بین المللی، شرایط لازم برای مواجهه با این چالش فراهم شده است.
گروه کاری اقدام دو قصد را در راستای کمک به این هدف را دارد
۱. ایجاد درگاه منابع برخط. یا ایستگاهی برای ایکوموس و جامعۀ وسیع تر میراثی که شامل منابع موضوعی چون بهترین اقدام، سیاست‌های مربوط و هدایت و مطالعۀ موردی حوادثی که از سراسر جهان به‌دست می‌رسد
۲. ایجاد برنامه‌ای ارتباطی و مراوده در جلب توجه دانش‌افزایی و رشد در جمع جامعۀ میراثی. کارگروه اقدام اقلیمی در پروژۀ بسیار وسیعی درگیر است که موضوعات متنوع آن در گزارش آینۀ گذشتۀ ما گنجانده شده است.
پروژهء میراث در لبه «Heritage on the Edge» که تمرکز آن بر قدرت ارتباطی میراث فرهنگی است باعث انگیزه و رشد اقدام اقلیمی است.
پروژهء افریقا CVI که به پژوهش و جستجوی رشد ابزارها و روش‌های جدید ارزیابی مکان‌های میراثی در خطر می پردازد.
جلسات حمایت جهانی از میراث فرهنگی و تغییرات اقلیمی که گفتگوها و همکاری‌های نوینی را در بین مسؤلان حوزۀ فرهنگ، میراث فرهنگی، و اقلیم فراهم کرده است پژوهش‌ها و اقدامات آتی را از دانش اقلیم (اقلیم شناسی) و همسازی و ارتباط آنها دنبال خواهد کرد.
جعبۀ ابزارهای کارگروه اقدام اقلیمی
عدالت و مساوات اقلیمی
عدالت و مساوات اقلیمی در قلب اقدام اقلیمی جای دارد و باید اساس و شالودۀ واکنش ما در بخش میراثی باشد. این جعبۀ ابزار با نگاهی تصویری و از بالا به موضوعات چند مورد از بهترین نمونه‌های کاری و توصیۀ اقدامات و فعالیت برای کمیته‌های ملی و بین‌المللی علمی ایکوموس ارائه میدهد.
اقلیم و سازگاری
برای تعدیل نتایج و تبعات منفی تغییرات اقلیمی سازگاری نیاز است و میراث می تواند امکان این فرصت را افزایش دهد. اقدام به سازگاری شامل تنظیم رفتاری، سازمانی و فنی است و جعبه ابزار مذکور رئوس کلی موضوعات به همراه منابع و نمونه‌هایی از جامعۀ ایکوموس است.