نگاهی به چند رویداد
دکتر سیدباقر آیت‌الله‌زاده شیرازی
سرمقالۀ مجلۀ اثر، دورۀ ۲۵، شماره‌های ۳۶ـ ۳۷
شهریور ۱۳۸۳
سانحۀ زمین‌لرزۀ بم، رهیافت – کارگاه بین‌المللی بم، سومین کنگرۀ تاریخ معماری و شهرسازی ایران، ثبت پاسارگاد و ارگ بم در فهرست میراث جهانی، پنجمین جلد مجموعۀ مقالات دومین کنگرۀ تاریخ معماری و شهرسازی ایران، درگذشت مهریار، تشكیل سازمان میراث فرهنگی و گردشگری، راهی که باید پیمود .
در فاصلۀ بین انتشار شمارۀ ۳۵ اثر و این شماره رویدادهای شایان توجهی در ارتباط با میراث فرهنگی رخ داده است که نظر به اهمیت آنها نگاهی اجمالی درباره هر یک به شرح زیر ارائه می گردد:
سانحۀ زمین‌لرزۀ بم
زمین‌لرزه‌ای در مقیاس ۶/۵ ریشتر در تاریخ ۵ دی ماه یکهزار و سیصدو هشتاد و دو (۲۰۰۳/۱۲/۲۶) ساعت ۵:۲۶ دقیقۀ بامداد به‌وقت محلی، شهر بم واقع در استان کرمان را لرزاند و موجب کشته شدن بیش از چهل و سه هزار نفر تا تاریخ ۸۲/۱۱/۲۳ (۲۰۰۴/۲/۱۲) و زخمی و بی‌خانمان شدن بیش از چهل هزار نفر از ساکنین بم و حومۀ آن گردید. این سانحه نه تنها شهر بم و حومۀ آن را به‌شدت آسیب رساند و زیرساخت شهری آب‌رسانی از جمله «قنوات» و کشاورزی‌اش را از کار انداخت بلکه ارگ تاریخی (غیرمسکون) و عظیم‌اش را به شدت آسیب رساند(۱).
رهیافت
گرچه منطقه على‌الاصول به‌دلیل وجود گسل‌های فعال و سابقۀ دیرینۀ زمین‌لرزه‌ای از سوی دستگاه‌های تخصصی ذی‌ربط مخاطره‌آمیز اعلام شده بود ولی برحسب نظر مطلعین یک چنین رخداد هولناکی را تاریخ دو هزار سالۀ بم به خود ندیده بود.(۲)
تشکیل کارگاه بین‌المللی در ۲۹ فروردین، روز جهانی بناها و محوطه‌های تاریخی
پس از حدوث زمین‌لرزه دی ماه ۱۳۸۳ بسیجی بی‌سابقه برای رویارویی با این سانحۀ غم‌انگیز از سوی نهادها و مؤسسات ملی و بین‌المللی صورت گرفت که ابعاد گوناگون مسئله را مدنظر قرار داد از آن جمله مسئلۀ رویکردی که می‌بایست در ارتباط با ارگ تاریخی در وضعیت جدیدش اتخاذ می‌گردید. تشکیل ستاد بحران به‌ریاست رئیس سازمان میراث فرهنگی کشور و فعال‌شدن پایگاه پژوهشی- عملیاتی سازمان با همکاری یونسکو در بم و نیز برگزاری کارگاه بین‌المللی از تاریخ ۱/۲۹ تا ۸۳/۲/۲ با شرکت بیش از پنجاه تن از کارشناسان برجستۀ ملی و بین‌المللی در بم(۳) از آن جمله‌اند.
سومین کنگرۀ تاریخ معماری و شهرسازی ایران
این نشست پرشور و سازنده را به‌تعبیری می‌بایست جایگزین برگزاری سومین کنگرۀ تاریخ معماری و شهرسازی ایران که می‌بایست از ۲۵ تا ۲۹ فروردین ۱۳۸۳ برگزار گردد دانست، که با رخداد ناگوار بم به یک سال بعد موکول گردید زیرا که ارگ تاریخی بم که خانۀ سنتی کنگره شده است در وضعی نبود که آمادۀ پذیرایی آن باشد.
ثبت ارگ بم و محطوطۀ تاریخی پاسارگاد در فهرست میراث جهانی
به‌همراه ثبت محوطۀ پاسارگاد؛ نخستین پایتخت هخامنشی، در فهرست میراث فرهنگی جهانی، ارگ بم نیز به‌عنوان میراث در خطر در فهرست میراث فرهنگی جهانی به ثبت رسید.(۴)
پنجمین جلد دومین کنگرۀ تاریخ معماری و شهرسازی ایران
همزمان با تشکیل کارگاه بین‌المللی ارگ بم پنجمین جلد دومین کنگرۀ تاریخ معماری و شهرسازی ایران توسط دبیرخانه کنگره در ۱۰۷۲ صفحه منتشر گردید. یکی از ویژگی‌های این جلد پیوست کتاب‌شناسی مشروح بم است که حاصل تلاش‌های ارزندۀ سالیان دراز محمدمهدی محلاتی است که با رهنمودهای زنده‌یاد مهندس محمد مهریار در ۳۷۳ صفحه صورت تحقق یافته است.
درگذشت مهریار
در ۳۱خرداد ماه ۱۳۸۳ استاد مهندس محمد مهریار یکی از درخشان‌ترین چهره‌های میراث فرهنگی کشور در اوج پختگی و باروری صحنۀ نیازمند میراث فرهنگی کشور به وجودش را وداع گفت. ارگ بم به‌ویژه در وضعیتی که پس از رخداد زلزله برایش پدید آمد، به‌شدت به حضور زنده و شکیبای او محتاج بود. دیرینه‌یار بم پیش از درگذشت در بهاران سال ۱۳۸۳ از خود توصیه‌هایی دربارۀ ارگ بم به‌یادگار گذارده است که در همین شماره خواهید خواند که می‌تواند راهنمایی برای کسانی باشد که در سال‌های آینده به مسئله بیش‌بعدی ارگ بم خواهند پرداخت. گرچه بم به‌مدت دو دهه فکر مهریار را به خود مشغول داشته بود ولی نگاه خاص او به این پدیدۀ پیچیده پس از رخداد حادثۀ زلزله گونه‌ای جامع‌تر به خود گرفت.
دگرگونی در سازمان میراث فرهنگی کشور
با تصویب قانون تشكیل سازمان میراث فرهنگی کشور به‌سال ۱۳۶۴ و قانون اساسنامۀ آن در ۱۳۶۷ که حاصل ده سال تلاش و کوشش مسئولین و کارشناسان در سامان بخشیدن به امر میراث فرهنگی کشور بود، نقطه عطفی نطفه گرفت که امید زیادی را برانگیخت(۵). نگاه قانون‌های فوق به این مسئلۀ حیاتی که زاییدۀ تفکرات و تجربیات علمی اجرایی هفتاد سالۀ کشور در امر میراث فرهنگی بود، یادگاری است از اوج خیزش فرهنگی دوران انقلاب اسلامی، سازمان میراث فرهنگی در فاصله‌ای کوتاه با مدیریتی هوشمند به‌سرعت هویت یافت و در صحنۀ فرهنگی ملی و بین‌المللی(۶) با اهداف و نگرش‌های جدید برخاسته از اهداف قانون نقش‌آفرین شد.
وابسته‌بودن این سازمان به وزارت فرهنگ و آموزش عالی طبیعت تحقیقاتی آن را بارز کرد و آن را از دستگاهی خدماتی به نهادی پژوهشی اجرائی درآورد و در جامعه شأن و منزلت تخصصی فرهنگی ویژه بخشید.
پایان‌یافتن جنگ تحمیلی، و آغاز حرکت بازسازی ضرورتاً همگام با جرح و تعدیل‌هایی در تمام جهت‌گیری‌های برنامه‌های توسعۀ اقتصادی فرهنگی اجتماعی بود.
وجود مشکلات اقتصادی در دوران بازسازی برنامۀ دوم را صبغه‌ای بیشتر اقتصادی می‌داد(۷) و این واقعیت تأثیر خود را ناخودآگاه بر وجوه فرهنگی توسعه گذارد که تصمیم ۲۵/۱/۷۳ شورای عالی اداری را در انتزاع سازمان میراث فرهنگی کشور از وزارت فرهنگ و آموزش عالی به وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی(۸) با این نگاه که جهانگردی قادر باشد از میراث فرهنگی به‌طور مؤثرتری در جهت تأمین اهداف اقتصادی بهره گیرد از آن جمله باید دانست.
بی‌گمان تغییر موضع یک دستگاه تحقیقاتی اجرایی به دستگاه ترویجی اجرایی سازمان را از اهداف بنیادی‌اش به‌دور می‌ساخت که این چنین نیز شد. بی‌آنکه به ارزش‌های اقتصادی مدنظر برنامه‌ریزان توسعه بتواند پاسخ گوید.
حرکت دیگری که در تضعیف سازمان میراث فرهنگی آثار منفی گذارد به‌دوش کشیدن نام پژوهشگاه ۱۳۷۵/۶/۱۰(۹) بود که هر چند علی‌الظاهر قصد بالابردن وجهۀ پژوهشی سازمان را داشت ولی در باطن نیت مالی اداری را در بهره‌مند شدن از امتیازات مؤسسات پژوهشی در خود داشت.(۱۰)
یکی از آثار منفی پژوهشگاه شدن سازمان تمرکز بخشیدن به امور تحقیقاتی نه‌چندان هدفمند در مرکز و پاره‌شدن کالبد سازمان از نقطه‌نظر تکالیف اجرایی تحقیقاتی و در هم ریخته‌شدن مفهوم صف و ستاد در تشکیلات سازمان و پدیدآمدن تبعیض‌های غیرقابل حل در امتیازاتی که اعضای هیئت علمی از آن برخوردار هستند در قیاس با بدنۀ کارشناسی که در اصل بار اصلی را در تمام زمینه‌های پژوهشی و حفاظت و معرفی به دوش می‌کشید و در نهایت تضعیف بنیه کارشناسی بود.
دگرگونی در سازمان میراث فرهنگی کشور
مسئلۀ حضور سازمان میراث فرهنگی کشور در مراکز تصمیم‌گیری و اجرایی کشور از آغاز تشکیل آن مسئله‌ای بود که ذهن مسئولین سازمان را به خود مشغول می‌داشت. زیرا که وابستگی سازمان به وزارتخانه‌های ذی‌ربط حضور آن را در برنامه‌های توسعه به‌شكلى مؤثر دچار مشکل می‌ساخت.
گرچه سازمان میراث فرهنگی کشور فی‌نفسه با توجه به وظایف سنگینی که بر عهده داشت می‌توانست به عنوان نهادی مستقل (و غیروابسته) عمل نماید ولی دو قطب جاذب یکی از بعد فرهنگی و دیگری از بعد اقتصادی ادغام این سازمان را به سازمان محیط زیست از سویی و سازمان ایرانگردی جهانگردی از سوی دیگر به خود جلب می‌نمود. با توجه به غلبۀ بعد اقتصادی ترویجی در برنامۀ توسعۀ سوم ادغام سازمان میراث فرهنگی و سازمان جهانگردی و گردشگری جزو اهداف راهبردی آن قرار گرفت.(۱۱)
ابتدا موضوع ادغام این دو سازمان با توجه به اهداف برنامۀ سوم توسعه توسط آقای دکتر مهاجرانی، وزیر فرهنگ و ارشاد اسلامی، وقت به سال ۱۳۷۸-۱۳۷۹ مطرح شد و طی دو سال از برنامۀ سوم مسئله بین سازمان میراث فرهنگی کشور و وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی، سازمان مدیریت و برنامه‌ریزی کشور و کمیسیون‌های ویژۀ هیئت دولت و مجلس شورای اسلامی مورد بحث و بررسی قرار گرفت تا نهایتاً قانون آن در مجلس ششم در تاریخ ۱۳۸۲/۱۱/۱۴ به‌تأیید شورای نگهبان رسید و اجرای آن به دولت ابلاغ گردید که متن آن را در همین شماره ملاحظه خواهید کرد. آقای مهندس سیدحسین مرعشی (نمایندۀ وقت مجلس ششم پس از کنارگیری از این سمت) از تاریخ ۱۳۸۳/۲/۳۰ از سوی رئیس جمهور به‌ریاست آن منصوب گردید و پس از مدت کوتاهی طی بخشنامۀ ۲۱۶۰-۱/ ۱ مورخ ۱۳۸۲/۳/۲ سیاست‌های راهبردی و نمودار موقت سازمانی آن به واحدهای ذی‌ربط ابلاغ گردید و متعاقب آن نمودار سازمانی اصلاح‌شده‌ای به امضای مشترک دو معاون رئیس جمهور یعنی سیدحسین مرعشی و شركاء، رئیس سازمان مدیریت و برنامه‌ریزی کشور، فراهم آمد (نمودار را در همین شماره ملاحظه فرمایید) که اعتبار آن برای مدت ۱۸ ماه در نظر گرفته شده است.
قانون فوق مشتمل بر دوازده ماده و هفت تبصره است. مادۀ دو قانون و تبصرۀ ذیل آن نقش بسیار مهمی را در آیندۀ سازمان رقم می‌زند که به‌طور اجمال موارد زیر را می‌توان از آن استخراج کرد:
- تعیین وظایف و اختیارات سازمان در ظرف مدت شش ماه
- جهت‌گیری واگذاری وظایف تصدی به بخش غیردولتی
- تفکیک وظایف ملی و استانی
- اجرای تعهدات مطروحه در کنوانسیون (۱۹۷۲) حفاظت میراث فرهنگی و طبیعی جهان
وظایف و اختیارات سازمان ناظر به سه مقولۀ تخصصی میراث فرهنگی، گردشگری، و وجهی خاص از میراث طبیعی خواهد بود.(۱۲)
راهی که باید پیمود
فراهم‌آوردن وظایفی اندیشیده شده برای فضای مدیریتی کارآمد و تشکیلاتی منسجم و متشکل در بستر محیطی و اجتماعی و فرهنگی امروز راهی دشوار و در عین حال نوینی است که باید تجربه کرد.
گسترش ابعاد پژوهش، حفاظت و معرفی میراث فرهنگی و وجهی استثنایی از میراث طبیعی کشور و فراهم‌آوردن بستر کارآمد برای رشد و ارتقای صنعت گردشگری و جهانگردی و جهت‌گیری فرهنگی آن و حضور مؤثر در برنامۀ توسعۀ پایدار تکلیفی است سنگین که بر عهدۀ سازمان قرار داده شده است.
تجربه به ما آموخته است که دگرگونی‌های سریع در مدیریت و ساختار برای مؤسسات فرهنگی عاملی بازدارنده در توسعه و باروری آنها به‌شمار می‌آید. امری که سازمان ما به‌ویژه در ده سال اخیر دچار آن بوده است. به‌همین سبب نمى‌توان مدعی بود که امر میراث فرهنگی و گردشگری رشدی متناسب با ظرفیت‌ها و توانایی‌های کشور به‌ویژه در ده سال اخیر داشته است. تمام امید و انتظار این است که با حرکتی مستمر و پویا از فرصت فراهم‌آمده کمال بهره را برد.
در پایان چند نکته را دربارۀ نمودار موقت سازمانی می‌بایست یادآور شد که توجه به آن شاید در ترکیب نهایی ضرورت داشته باشد:
- نمودار کلی سازمانی در یک نگاه از سادگی و خوانایی لازم برخوردار نیست و انعکاس‌دهنده وظایف قانونی آن برای مردم و مجامع علمی فرهنگی یادآور سیر تحول تاریخی هشتاد سالۀ فعالیت‌های آن نمی‌باشد.
- سازمان فاقد بازوی توانمند علمی تخصصی لازم است بدان‌گونه که بهبازوی سیاسی اجرایی از طریق ایجاد «شورای عالی» عنایت شده است.
- ستادی کردن امور پژوهشی در قالب «پژوهشگاه» و قطع جریان احیاگر آن در بدنۀ سازمان پسندیده نمی‌باشد. تبدیل بدنه به یک بخش صرفاجرایی خدماتی نمی‌تواند کارساز باشد.
- حضور امر گردشگری و جهانگردی در نمودار سازمان وزن و وضوحلازم را ندارد.
- حذف برخی از واحدهای پیش‌بینی شده در ستاد و انتقال آن به صف می‌تواند به ستاد کارایی و پویایی بیشتری بخشد.
- باید توجه داشت که احالۀ همۀ امور تصدی به بخش خصوصی نمی‌تواندبه‌عنوان یک اصل در شرایط حاکم بر کشور مطلوب باشد. و نمی‌بایست سازمان را از الگوسازی‌های پیشرفته برای جامعه محروم ساخت.
- وجود واژۀ «ایران» یا «کشور» در عنوان سازمان همان‌گونه که پیش از آن بود، به‌نظر می‌رسد که شایسته‌تر باشد.
- واحدهای مهمی چون موزۀ ملی ایران و مرکز آموزش عالی میراث فرهنگی و گردشگری در فرصت فراهم‌آمده می‌توانند سازمان متحول‌ترپیشرفته‌تری پیدا کنند.
پی‌نوشت‌ها
۱. دومین گزارش هیئت مشترک یونسكو، سازمان میراث فرهنگی کشور، «بم و ارگ آن» ۱۱-۱۹ مارس ۲۰۰۴ (۸۲/۱۲/۲۱ تا ۱۲/۳۰). متأسفانه دو تن از نگهبانان سازمان میراث فرهنگی کشور زیر آوار سردر ورودی ارگ در جریان این حادثۀ دلخراش جان سپردند.
۲. ن.ن. آمبیرسیز، چ، پ. ملویل ( N.N.Ambrases & C.P. Melville)، تاریخ زمین لرزه های ایران (A History of Persian Earthquakes, Cambridge 1982) ، ترجمۀ ابوالحسن رده، مؤسسۀ انتشارات آگاه ، تهران ۱۳۷۰ ص‌ص ۲۰۹، ۲۴۷، گرچه در این کتاب از دو زلزله‌ای در منطقه یکی در شب‌هنگام ۳۱شهریور ۱۳۰۲ و دیگری در بعد از ظهر ۱۴ تیر ماه ۱۳۲۷ خبر می‌دهد که اولی در بم احساس شد و دومی به‌گونه‌ای نیرومند احساس گردید ولی با‌توجه به دوره‌های ساخت و ساز وسیع در ارگ بم در مقاطع تاریخی مختلف و حضور استقرارهای تاریخی متعدد در اطراف بم (دکتر شهریار عدل، گزارش ثبت ارگ بم در فهرست میراث جهانی سازمان میراث فرهنگی کشور، ۱۳۸۳) در دو هزار سال گذشته تا انجام مطالعات باستان‌شناسی زمین‌شناسانی و زلزله‌شناسی اظهار نظر مطلعین را در روزهای نخستین پس از حدوث زمین‌لرزه اخیر باید اظهار نظری اولیه و نه‌چندان قطعی تلقی کرد. در ارتباط با زلزله‌های بم همچنین مراجعه شود به: محمدمهدی محلاتی، جلد پنجم مجموعه مقالات دومین کنگرۀ تاریخ معماری و شهرسازی ایران (۱۳۸۳)، انتشارات سازمان میراث فرهنگی کشور ص ص ۷۰۹، ۷۱۱، ۸۸۹، ۹۹۰، ۹۹۱.
۳. قطعنامۀ کارگاه بین‌المللی را در همین شماره ملاحظه فرمایند.
۴. اقدام به ثبت ارگ بم در فهرست جهانی را باید از نتایج مثبت کارگاه بین‌المللی دانست که با تلاش شبانه‌روزی دکتر شهریار عدل و همت سازمان میراث فرهنگی کشور تحقق یافت. ثبت پاسارگاد و ارگ بم به‌عنوان پنجمین و ششمین اثر جهانی ایران در بیست و هشتمین اجلاس کمیتۀ میراث جهانی تشکیل شده در ۲۶ ژوئن لغایت ۴ ژوئیۀ ۲۰۰۴در شهر سوجو، چین به‌تصویب رسید.
۵. آیت‌الله‌زاده شیرازی، باقر، سرمقالۀ مجله اثر شمارۀ (۱۳۶۵).
۶. آیت‌الله‌زاده شیرازی، باقر، «شمه‌ای از تجربیات، پژوهش، حفاظت و مرمت ایران» ۱۳۷۳، از مجموعه مقالات منتشر نشده.
۷. آیت‌الله‌زاده شیرازی، باقر، روزنامۀ ابرار، «نقدی بر برنامۀ دوم توسعۀ اقتصادی فرهنگی اجتماعی کشور».
۸. به‌موجب مصوبۀ مورخ ۱۳۷۳/۱/۲۵ شورای عالی اداری. نک: صمدی رندی، یونس، میراث فرهنگ در حقوق داخلی و بین‌المللی، سازمان میراث فرهنگی کشور (۱۳۸۱)، ص ۱۵۶.
۹. صمدى رندی، یونس، «اساسنامۀ پژوهشگاه»، مجموعه قوانین، مقررات و آئین‌نامه‌ها، بخشنامه‌ها و معاهدات میراث فرهنگی کشور، ۱۳۷۶، ص‌ص ۲۴۰-۲۴۳، بر اساس موافقت شمارۀ ۳۴/۶۳۲۳/۲۸۸۴۳ مورخ ۶۹/۱۲/۲۱ شورای گسترش آموزش عالی.
۱۰. از قبیل ایجاد تسهیلات استخدامی، که سازمان دچار آن بود، و بازگشت اعتبارات هزینه‌نشدۀ سال قبل به سال بعد بهره‌گیری از اختیارات هیئت امناء پژوهشگاه در گریز از مقررات دست و پاگیر قانون محاسبات.
۱۱. برنامۀ توسعۀ اقتصادی فرهنگی اجتماعی سوم.
۱۲. به‌موجب مادۀ دو قانون سازمان میراث فرهنگی گردشگری وظایف و اختیارات با پیشنهاد مشترک سازمان میراث فرهنگی و گردشگری و سازمان مدیریت و برنامه‌ریزی کشور و تأیید هیئت وزیران و تصویب كمیسیون مشترک رسیدگی‌کننده به این قانون قابلیت‌اجرا پیدا می‌کند.