تخریب اثر تاریخی حمام خسرو آقا
دکتر سیدباقر آیت‌الله‌زاده شیرازی
سرمقالۀ مجلۀ اثر، دورۀ ۱۶، شمارۀ ۲۵
اسفند ۱۳۷۴
عمل غیرقانونی تخریب حمام خسرو آقا، در قلب شهر اصفهان، توسط افرادی ناشناس(۱) را بی‌تردید باید علامت یک بیماری فرهنگی دانست. این اقدام ناهنجار که موج شدید اعتراض فرهنگ‌دوستان را برانگیخت هشداری بود به مسئولین که به مسئلۀ حفاظت و احیای ارزش‌های تاریخی فرهنگی این بزرگ‌ترین شهر دوران اسلامی کشورمان با حساسیت درخور شأن آن توجه شود و تا این حد تنزل نکند که سرنوشت مسائل ارزشی آن توسط عده‌ای ناشناس تعیین شود.
تخریب حمام خسرو آقا در امتداد اعمال ضدارزشی است که از کنار آن بی‌تفاوت گذشته‌ایم(۲) و به‌طور قطع در صورتی که تمهید لازم به‌عمل درنیاید کردارهای نابخردانۀ مشابهی را به‌دنبال خواهد داشت.(۳)
ارزش‌های فرهنگی تاریخی بی‌همتای شهر اصفهان اگر نگوییم بالاتر از ارزش‌های اقتصادی صنعتی آن است چیزی کمتر از آن نیست که سرنوشت آن در بالاترین سطح ملی تعیین نگردد. اجازۀ برخوردهای بدوی و نازل با ارزش‌های والای این شهر در شأن منزلت انقلاب و مردم بیدار ما نیست.
حمام خسرو آقا
حمام خسرو آقا واقع در بر شمالی خیابان سپاه (سپه سابق) و در امتداد محور خیابان استانداری است.
این اثر تاریخی از ساخته‌های دوران صفویه است و نام بانی بنا و تاریخ احداث آن (محرم الحرام یکهزار و صد و ده هجری قمری) بر سنگاب نفیس سربینۀ آن حک شده است.
این اثر در نوع خود بی‌نظیر بوده، مورخین و سیاحان از فضای دلپذیر و دلنشین آن تصویر و سخن زیبا ارائه داده‌اند.
نقاش فرانسوی فلاندن که در یکصد و شصت سال پیش (در فاصله ۱۲۵۶ – ۱۲۵۸ه.ق در زمان محمد شاه قاجار) از ایران بازدید داشته است تصویری گویا و مطابق با واقع از رختکن یا سربینۀ آن در کتابش به‌نام سفر به ایران(۴) به‌چاپ رسانده است.
محمدمهدی بن محمدرضا الاصفهانی معروف به ارباب یکصد و پانزده سال پیش در کتاب ارزنده و معتبرش بنام نصف جهان في تعريف الاصفهان در چند نوبت از این اثر یاد می‌کند از آن جمله در تشریح «وضع حمامات اصفهان» چنین آغاز می‌کند(۵):
«اول حمام خسرو آقا است که در طرف شمال میدان معروف به چهار حوض واقع است. آن را خسرو آقا نامی که یکی از خواجگان احدی از سلاطین صفویه بوده است ساخته است و به‌نام او معروف است.(۶) چندان مبالغه در شکل و استحکام و وسعت و زیبایی آن نموده‌اند که به‌شرح راست نیاید. جامه‌خانه(۷) مثل دیوان‌خانه به‌نظر می‌آید و گرمخانه به‌کمال اسلوب ساخته شده است و الان دایر است. حمام مذکور صحن داخل و خارجش محاذی زمین است(۸) و هوای آن مطلقاً غلظتی ندارد. از چاه کشیده می‌شود به‌سهولت و این رسم اصفهان در تمام حمام‌ها جاری است و هیچ یک را از آب نهر جاری آب نمی‌کنند اگر چه نهر جنب آن و مسلط بر آن باشد.(۹)
دوم حمام علیقلی آقا است که در محل معروف به‌نام خود او که از محلات جزء بیدآباد است می‌باشد. آن را بر سر شاخه بزرگ فدن ساخته است و چون در آنجا مسجد مشتمل بر مدرسه هم ساخته چنانکه گذشت بازارچه و چهارسو و این حمام را هم بنا نموده و وقف آن مسجد کرده است(۱۰) حمام مذکور هم از سطح زمین به‌قدر یک زمینه بلندتر است … و می‌توان گفت که بعد از حمام نوساز شهر قزوین دیگر مثل این دو سه حمام در سایر بلاد ایران ساخته نشده … سیم حمام از حمام‌های عالی این شهر حمام مشهور مسجد به حمام شاه است.»
واقعیت بخشی از توصیفی را که مرحوم ارباب از جامه‌خانۀ حمام خسرو ارائه می‌دهد در اثر واقع‌گرایانۀ نقاش فرانسوی می‌توان مشاهده کرد. این فضای ناب و نفیس تا اوایل قرن چهاردهم هجری، یعنی تا حدود هفتاد سال پیش، فعال و دایر بود تا اینکه خیابان سپاه (سپه سابق) احداث شد. خیابان سپه با تخریب دیوار شمالی باغ چهلستون و تعریض گذر موجود شمالی آن و عبور از میدان چهارحوض، میدان نقش جهان را به دروازه دولت مرتبط ساخت. هرچند با توجه به عکس‌ها و نقشه‌های موجود تا سال ۱۳۱۱ه.ش (مدارک ارائه شده از اصفهان توسط بودوئن) و تا سال ایجاد خیابان استانداری به‌نظر می‌رسد که خیابان سپه هنوز به فعالیت نیفتاده است و ارتباط اساسی با میدان نقش جهان را پیدا نکرده است و این ارتباط با تخریب و تعریض بازار مسگرها که در نقشۀ دارالسلطنۀ اصفهان خیابان چهارحوض نامیده شده است تأمین می‌گردیده است. توصیف میدان چهارحوض و موقعیت آن را در سفرنامۀ شاردن(۱۱) می‌خوانیم:
«چهار حوض میدانی است که در زمان شاه عباس دوم به وجود آمده است که حمام خسرو آقا در شمال آن قرار داشت.»
مرحوم ارباب در تشریح میدان چهارحوض چنین می گوید(۱۲):
«دیگر عقب عمارات شاهی به طرف شمال (و غرب میدان نقش جهان) میدان کوچکی است که آن را میدان چهارحوض می‌گویند و آن نیز اطرافش حجرات … است و این میدان یک‌مرتبه است طبقه بالا ندارد. و آن را سه دروازه می‌باشد و یکی به عمارات شاهی و محاذی این دروازه‌ای است که محاذی در حمام خسرو آقا و عقب باغ و عمارات چهلستون به طرف دروازه دولت رود و دری به بازار مسگرها (در شرق) و محاذی این در ایوان رفیع ساخته اند.»
از میدان چهار حوض و موقعیت حمام خسرو آقا در شمال آن شش سند گویا به شرح زیر در دست است:
۱. تصویر کمپفر از محلۀ سلطنتی صفویه (بین سال‌های ۱۶۸۳-۱۶۸۵ م.)
۲. نقشۀ تهیه‌شده توسط پاسکال کوست از شهر اصفهان (در فاصلۀ سال‌های ۱۲۵۶-۱۲۵۸ ه.ق)
۳. نقشۀ تهیه‌شده زیر نظر سرهنگ چیری‌کوا (روسی) از شهر اصفهان به سال ۱۸۵۱م. (۱۲۶۹هـ.ق)(۱۳)
۴. نقشۀ سلطان سیدرضاخان به‌سال ۱۳۰۲ش (۱۳۴۲ه.ق) از دارالسلطنۀ اصفهان منتشر شده توسط مؤسسۀ سحاب
۵. نقشۀ آورده شده توسط مرحوم سیدعلی جناب در کتاب الاصفهان مربوط به سال ۱۳۴۳ه.ق(۱۴)
۶. نقشۀ تهیه‌شده از مرکز شهر اصفهان به‌سال ۱۹۳۲ م. (۱۳۱۱ه.ش) توسط بودوئن فرانسوی (شمارۀ ده مجلۀ اوریانیسم تکثیر توسط انجمن آثار ملی)
که از این میان نقشه سلطان سیدرضاخان از همه گویاتر و تفصیلی‌تر و از اهمیت خاصی در بررسی ما برخوردار است.(۱۵)
از کودتای حوت ۱۲۹۹ تا کودتای مرداد ۱۳۲۲
نقشۀ سلطان سیدرضاخان از شهر اصفهان تصویری گویا از شهر را در سپیده‌دم عصر تجددخواهی نشان می‌دهد ضمن آنکه استخوانبندی بافت کهن شهر پابرجا است نظام تحمیلی سنت‌شکن به‌شیوۀ قهرآمیز در آستانۀ ظهور است. آغاز دورۀ پهلوی مصادف است با پدیده‌هایی کاملاً نو و بیگانه در زندگی شـهـرهـای ایــران کـه طـبـعـاً اصفهان از آن نمی‌توانسته برکنار باشد.
مشخصه این دوران گرایش به سوی برون‌گرایی در عرصۀ زندگی شهری و بریدن و ترک تعمدآمیز مفاهیم ارزشمند شهری گذشته، تظاهر پاره‌ای از مظاهر آن در زندگی شهرهای ایران من‌جمله اصفهان با شکل‌بندی مفهوم «خیابان» همراه است.
خیابان بهصورت فضایی نواری و مستقیم برای نمایش مظاهر نورسیده و مانور وسائط نقلیۀ موتوری ضمن راه‌حل‌ها عرضه می‌شود و در رابطه با آن در شهر اصفهان چه جایی مناسب‌تر و مهیاتر از چهارباغ که از دروازه دولت تا جنوبی‌ترین بخش شهر امتداد می‌یافت و طرفین آن را باغ‌ها و فضاهای باز فراگرفته بود. از این رو با توجه به موقعیت جغرافیایی آن نسبت به مرکز اقتصادی-فرهنگی شهر (یعنی بازار) با ساده‌ترین پیوند از دروازه دولت به سردر قیصریه دوخته شد.
با این نیت خیابان سپه از سال‌های ۱۳۰۰ به بعد شكل گرفت. چنین پیوندی ضمن آنکه به چهارباغ مفهوم کاملاً متفاوتی نسبت به قبل می‌بخشید بر میدان نقش‌جهان و بازارهای اطرافش که امتداد سنتی محور اصلی و قدیم شہر به سوی پل خواجو بود اثر منفی مضاعف و قطعی گذارد. بدین معنی که فعالیت‌های تجاری-شهری از محور سنتی به محور جدید چهار باغ (به‌مفهوم جدید آن) منحرف و منعطف گردید و به گسستگی محور قديم انجامید.
به دنبال چنین وضعی خیابان صور اسرافیل (استانداری فعلی) منشعب از خیابان سپه در سال‌های ۱۳۱۵-۱۳۲۰با برش بر فضای محلۀ ارگ سلطنتی دورۀ صفویه ایجاد شد و مجموعه را دو پارچه کرد. در این دوران اکثر ادارات دولتی نیز در طرفین خیابان استانداری در محلۀ حکومتی متمرکز شدند و بازار غربی میدان نقش جهان تخریب و بین آنان تقسیم شد و فضای میدان به پارک شهر تبدیل گردید.
در چنین احوال است که حمام خسرو آقا واقع در بر خیابان سپه به چند دکان بزرگ و کوچک تبدیل می‌شود و محل کسب می‌گردد و فضاهای بی‌نظیر و اصلی آن یا تخریب و یا تقسیم می‌شود به‌طور کلی به فراموشی سپرده می‌شود.(۱۶)
سال‌ها گذشت و تنها افراد معدودی که به تاریخ اصفهان آشنایی داشتند از وجود حمام استتار یافته خبر داشتند از جمله مرحوم عباس بهشتیان(۱۷).
به تدریج که رونق نسبی اقتصادی و فعالیت‌های نوین شهری فزونی گرفت افزایش جمعیت نیازهای جدید در مصرف فضاهای شهری گذشته را پدید آورد.
باغات وسیع طرفین چهارباغ و شمال زاینده‌رود نظیر هشتبهشت و غیره به محلات تجاری مسکونی و شهری تبدیل گردید و باغ‌های جنوب رودخانه نیز به تصرف کارخانه‌های ریسندگی و محلات کم‌تراکم مسکونی در آمد. آنچه که دست‌نخورده همچون موزه‌ای خاموش ماند باغ چهلستون بود که کلاً در اختیار ادارۀ جنگ بود. و در سال‌های بیست در اختیار وزارت فرهنگ قرار گرفت. به بیان دیگر تا سال‌های ۱۳۳۰ توسعۀ جدید شهر کلیۀ فضاهای محلۀ حکومتی را به اشغال در آورد و بر آن لانه کرد.
حرکت‌های جدی‌تر برای جذب بافت قدیم در مسیر نظام جدید از سال‌های ۱۳۰۹ به بعد آغاز گردید. تا این تاریخ بافت ارگانیک و کهن شهر از خیابان‌کشی تقریباً به‌دور مانده بود ولی از این پس شاهد ایجاد خیابان‌های حافظ (۱۳۱۰ – ۱۳۱۱) در امتداد خیابان سپه، هاتف (۱۳۱۱)، خیابان نشاط (۱۳۱۴) در امتداد خیابان چهارباغ صدر، خیابان نظر (۱۳۱۵) و امتداد چهارباغ از سوی شمال در امتداد چهار باغ عباسی و خیابان کمربندی هستیم که اندام‌های شهر قدیمی را هر یک به‌نحوی متأثر و نظام جدید را بر آن تحمیل می‌کند. تا پیش از جنگ جهانی دوم خیابان کشی‌ها در اصفهان بیشتر بر تعریض راستاهای موجود و یا امتداد دادن راستای خیابان‌ها و معابر موجود متمرکز بود.
با آغاز جدی سرمایه‌داری و اقتصاد مصرف در سال‌های پس از کودتای ۲۸مرداد ۱۳۲۲ و نیرو گرفتن آن، چهرۀ ضدتاریخی و تخریبی آن که در ذات آن می‌باشد نمایان‌تر گردید. طرح‌های جامع اصفهان یکی مربوط به سال ۱۳۴۰ (طرح جامع كوكس) و دیگری مربوط به سال ۱۳۵۰ (طرح جامع ارگانیک) مصادیق راستین این طرز تفکر است.
طرح جامع کوکس مرکز آیندۀ شهر اصفهان را بر محور چهارباغ و فضاهای اطراف میدان نقش‌جهان پیش‌بینی کرده بود.
از خاطرات تلخ این طرح ویرانگر، خیابان مسجد سید و امتداد خیابان جمال الدین عبدالرزاق است و محورهایی نظیر بلوار هشت بهشت که قرار بود پس از عبور از روی باغ هشتبهشت و قطع خیابان چهارباغ به شیخ بهایی متصل گردد و دیگر خیابان امتداد استانداری و فاجعه‌آمیزتر از همه خیابانی بود که به‌طور شرقی غربی بازار اصلی اصفهان را برش می‌داد و از جنوب مسجد حکیم عبور داده می‌شد. این طرح علی‌الظاهر به‌دلیل اشتباهات فاحش آن و در باطن به‌دلیل عدم پاسخ گویی به نیازهای سیاست‌های روز اقتصاد مصرف به کنار گذارده می‌شود تا طرحی با ابعاد وسیع‌تر تخریبی جایگزین آن گردد.
طرح بعدی که در سال ۱۳۵۰ به‌تصویب رسید و متأثر از رونق سیاست‌های اقتصاد کلان و مصرف وابسته و فشارهای قطب فولاد بود هرچند حفظ بافت شهر قدیمی را به‌عنوان یک اصل علی‌الظاهر پذیرفته بود ولی در عمل متباین با آن، شهر قدیمی را در معرض تهاجم و فشارهای شدید توسعه قرار داده و مسائل بخش قدیمی شهر را نیز به سکوت برگزار نموده بود.
تفاوت این طرح با طرح قبلی در ماهیت وسیع تخریبی آن بود منتها این بار تنها شهر تاریخی را در بر نمی‌گرفت بلکه حاصلخیزترین اراضی کشاورزی شمال اصفهان را تهدید به نابودی می‌کرد. به‌همین جهت از بدو تصویب ضرورت تجدید نظر در کلیت طرح دیده شد.
امتداد خیابان استانداری و قضیه حمام خسرو آقا
از جمله خیابان‌هایی که در طرح ارگانیک بر روی پیکرۀ بافت تاریخی پیشنهاد شده بود، مانند طرح کوکس، امتداد خیابان استانداری از مبدأ خیابان سپه به سوی شمال بود این خیابان پس از عبور از روی بازار و کهن‌ترین محلات شہر به‌موازات چهارباغ اراضی کشاورزی شمال شهر را هدف قرار می‌داد.
موقعیت حساس و استراتژیک آن به‌خاطر واقع شدنش بر روی بازار و در فاصلۀ کمی با محور چهارباغ (محور شمالی جنوب شهر اصفهان) و تأثیر عمده‌ای که بر روی بالا بردن ارزش زمین‌های در مسیر خود می‌گذارد(۱۸) مورد توجه سیاستگذاران برنامه‌های شهری دهه‌های اخیر بوده و هست. به‌همین جهت جزو اولین خیابان‌هایی قرار گرفت که بر اساس طرح ارگانیک در برنامۀ کار گذارده شد.
مبداء این خیابان همان‌گونه که ذکر شد حمام خسرو آقا بود و امتداد این خیابان به‌معنای تخریب کامل این اثر بود که بیش از چهل سال بود که در استتار دکاکینی قرار داشت که فضای آن را تقسیم کرده بودند. با تخلیۀ دکاکین واقع در فضاهای مختلف حمام امکان دستیابی به این اثر تاریخی و شناسایی کامل و بازسازی آن فراهم آمد. با عیان‌شدن ارزش‌های این اثر و محرز شدن نفاست آن در سال ۱۳۵۳ در فهرست آثار ملی به‌ثبت رسید و عرصه و اعیان آن از سوی شهرداری جهت بهره‌برداری‌های فرهنگی به ادارۀ کل فرهنگ و هنر وقت واگذار گردید. بر همین اساس سربینۀ حمام پس از انجام مطالعات تاریخی عمدتاً از محل اعتبارات سازمان جهانگردی مرمت و احیا گردید و به‌عنوان چایخانه در سال ۱۳۵۶ مورد بهرهبرداری قرار گرفت. سایر قسمت‌های حمام نظیر گرمخانه و استخر آن کاوش و شناسایی و آماده برای مرمت اساسی شد.(۱۹)
بدین ترتیب مسئلۀ امکان اجرای امتداد خیابان استانداری بر اساس طرح ارگانیک به‌طور جدی منتفی شد و موجب شد که ماهیت واقعی طرح جامع ارگانیک به بحث کشیده شده بی‌اعتبار گردد. و حمام خسرو آقا با ارزش‌هایش به‌عنوان علامت سؤالی مشخص و سدی در قبال ادامۀ سیاست شهرسازی اقتصاد مصرفی وابسته عرض اندام کرد. حمام خسرو آقا نه تنها باعث شد که امتداد خیابان استانداری در سال ۱۳۵۶ و مرحلۀ تهیۀ طرح‌های تفصیلی حذف گردد بلکه سیزده خیابان که ماهیتی مشابه داشت از طرح جامع ارگانیک حذف شد و شبکۀ جایگزین برای آن ارائه شد.
قضیۀ حمام خسرو آقا هشداری جدی و ملموس بود بر ضرورت تجدید نظر در برخورد با بافت‌های کهن و زندۀ شهرهای ما در دوران معاصر به‌ویژه در سال‌های پس از پیروزی انقلاب اسلامی که تجدید نظر را در مواضع ضدارزشی گذشته الزام‌آور می‌ساخت.
تفکر اصولی شکل گرفته در سال‌های پس از انقلاب در برخورد با بافت‌های کهن نه تنها موجب شد که در طرح جامع شهر اصفهان و اهداف آن تجدید نظر شود(۲۰) بلکه تجدید نظر در طرح جامع تمام شهرهای کهن ایران از جمله یزد، کرمان، دزفول، شوشتر، گرگان و … غیره را عملاً باعث شد و توجه جدی مسئولین کشور به‌ویژه وزارت مسکن و شهرسازی و شورای عالی شهرسازی را بر تجدید نظر در برخورد با بافت‌های کهن را جلب کرد و منجر به اتخاذ روش‌های کاملاً متفاوت با گذشته شد که نقطه عطفی مشخص و تحولی مثبت در تاریخ شهرسازی معاصر کشورمان باید تلقی گردد.(۲۱)
این تحول هرچند به عمق نرفته است و در سطح دستگاه‌های تحقیقاتی و اجرایی ذی‌ربط شناور مانده است ولی می‌توان امید داشت که با سرمایه‌گذاری مؤثر دولت بهصورت نگرشی عمومی در آید تا قادر باشــیــم روش‌های پیشرو و سازنده را تداوم بخشیم.
واقعیت این است که سرمایه‌گذاری دولت تا کنون برای نجات بافت‌های کهن و میراث غنی شهرسازی ما ناچیز بوده است و کافی برای خنثی کردن وسوسه‌های سوداگرانۀ تخصصی نبوده است.
از قضیۀ حمام خسرو آقا نسل انقلاب تنها و تنها یک پیام را باید دریافت کند و آن به‌دور ریختن شیوه‌های شهرسازی مطرود اقتصاد مصرفی وابسته است که طبیعتی ویرانگر دارد و به‌عنوان ابزاری در نابودسازی ارزش‌های معماری و شهرسازی ما از آن بهرهبرداری می‌شد.
حمام خسرو آقا صرف‌نظر از ارزش‌های ویژه‌اش به‌عنوان یک اثر تاریخی فرهنگی یک پیام زنده و گویا بر علیه بازگشت به شیوه‌های شهرسازانه‌ای است که هفتاد سال به فرهنگ ما لطمات جبران‌ناپذیر وارد آورده است . حمام خسرو آقا باید بازسازی شود تا این پیام روشن به‌شکلی نمادین و ملموس در تاریخ شهرسازی ما به‌سان سایر آثار گرانقدر پیام‌آور شهر اصفهان باقی بماند.
باقر آیت‌الله‌زاده شیرازی، مهرماه ۱۳۷۴
پی‌نوشت‌ها
۱. به استناد خبر منتشره در روزنامه‌های کثیرالانتشار از جمله شماره ۲۰۴۵۳ مورخ ۷۴/۱/۲۴ روزنامۀ اطلاعات به‌نقل از آقای مهندس حسن روانفر، مدیر میراث فرهنگی استان اصفهان، اثر نفیس حمام خسرو آقا، که به‌شمارۀ ۹۷۶ در تاریخ ۱۳۵۳/۵/۱ در فهرست آثار ملی به‌ثبت رسیده است، توسط عوامل شهرداری ناحیۀ سه اصفهان تخریب گردیده است. آقای مهندس حمیدرضا عظیمان، شهردار اصفهان، در یک مصاحبۀ مطبوعاتی در تاریخ ۷۴/۳/۸ انجام این اقدام را توسط شهرداری تکذیب کرد.
به‌هر حال در پی شکایت سازمان میراث فرهنگی کشور موضوع از طریق مقامات قضایی و هیئت دولت در دست رسیدگی است. آنچه مسلم است اثری تاریخی در قلب شهر اصفهان و در جوار بلافصل مجموعۀ جهانی میدان امام (نقش جهان) و در نزدیکی شهرداری و استانداری اصفهان تخریب گشته است که سؤال برانگیز است و صلاحیت و کفایت ما را در نگه‌داشت ارزش‌های تاریخی و فرهنگی اصفهان و امنیت و سلامت شهر مورد بحث قرار می‌دهد. تخریب و تسطیح این اثر تاریخی در ساعت دو بامداد ۷۴/۱/۲۳ آغاز و در ساعت پنج عرصۀ آن در امتداد خیابان استانداری آمادۀ تردد وسائط نقلیۀ موتوری گردید.
لازم به‌یادآوری است که در بحبوحۀ انقلاب، در سال ۱۳۵۸، این عناصر ناشناس از طریق انفجار نیز در دو نوبت قصد تخریب را داشتند (مجلۀ اثر شماره یک بهار ۱۳۵۹)
۲. صرف‌نظر از اعتراضات رسمی مقامات مسئول، اعتراضات زیادی چه بهصورت نامه‌های سرگشاده و چه بهصورت مقالات از سوی فرهنگ‌دوستان و دانشگاهیان که بعضاً در مطبوعات انعکاس یافت، قابل ذکر است. اقدام جدی و وسیع سازمان نظام مهندسی اصفهان در این باره شایان ذکر است.
۳. نمونۀ تخریب دیوارهای تاریخی باغ چهلستون و هشتبهشت و ایجاد ساختمان جدید استانداری بر روی آثار باغ خلوت، تخریب دروازه کوشک، صدور پروانه‌های ساختمان‌های غیرمجاز در سطح بافت تاریخی اصفهان، به‌ویژه منطقۀ بازار و ساحل رودخانه، اصرار به امتداد خیابان کوشک، هشتبهشت،تخریب محوطۀ تاریخی مصلای لسان الارض، و دخل و تصرف‌های وسیع در محوطۀ مصلای دوران صفوی تخت فولاد و تقلیل فضای سبز و کشاورزی از جمله ده‌ها مورد قابل ذکر است که همگی موجودیت حیات فرهنگی، تاریخی و طبیعی شهر اصفهان را تهدید می‌کند.
۴. اوژن فلاندن و پاسکال کوست (بین سال‌های ۱۲۵۶ـ ۱۲۵۸ه.ق) «سفر در ایران امروز» زیر نظر مجید راهنما از روی نسخه هایی که میان سال‌های ۱۸۴۳ تا ۱۸۵۴ در پاریس چاپ شده، چاپخانۀ بیست و پنجم شهریور، ۱۹۷۶ تابلوی XCV.
۵. نصف جهان في تعريف الاصفهان، تألیف مرحوم محمدمہدی بن محمد رضا الاصفهانی در فاصلۀ سال‌های ۱۳۰۰ ـ ۱۳۰۳ ه.ق به‌تصحیح و تحشیۀ دکتر منوچهر ستوده و سرمایۀ کتابخانۀ تأیید اصفهان و امیر كبير، منتشره ۱۳۴۰ه.ش، ص ۷۹ در صفحات ۳۹ و ۴۰ همین کتاب از این اثر یاد شده است.
۶. خسرو آقا و علیقلی آقا دو برادری بودند از غلامان خاصه که در عهد شاه سلیمان و شاه سلطان حسین صفوی زندگی می کردند و آثار خیر از خود در اصفهان به یادگار دارند، مرکز محلۀ علیقلی آقا از آثار خیر و به‌یادماندنی و بی نظیر علیقلی آقا برادر خسرو آقا است.
۷. جامه‌خانه به‌معنای رختکن یا سربینه در حمام‌های سنتی است.
۸. معمولاً در شهرهای دیگر ایران حمام‌ها به‌دلایل فنی، از جمله سوار شدن آب قنوات از سطح زمین پایین‌تر ساخته می‌شدند ولی در اصفهان به‌ندرت به این اقدام مبادرت شده است. نمونۀ حمام‌های اصفهان نظیر حمام علیقلی آقا، حمام شاه، حمام شاه علی، حمام شیخ بهایی، حمام وزیر به‌شیوۀ حمام خسرو آقا هم‌سطح زمین بنا شده‌اند. صرف‌نظر از دلیلی که مرحوم ارباب برای این امر آورده است به‌نظر می‌رسد که بالا بودن سطح آب‌های زیرزمینی نیز در ساخت حمام‌ها در تراز هم‌کف زمین بی‌تأثیر نبوده است.
۹. شاخۀ نهر فدن در فاصلۀ کمی در شمال حمام خسرو آقا جریان داشته است که امروز خشکانده شده است.
۱۰. یک نسخه از وقفنامۀ مجموعۀ علیقلی آقا توسط دانشمند گرامی، جناب آقای سید مصلح‌الدین مهدوی در سال ۱۳۵۵ در اختیار دفتر فنی سازمان ملی حفاظت آثار باستانی جهت بهرهبرداری علمی قرار گرفته است.
به‌نقل قول از حجة‌الاسلام جناب آقای دکتر جواد اژه‌ای، معاون فرهنگی ریاست جمهوری، حمام خسرو آقا موقوفه می‌باشد و متولی آن جد ایشان بوده‌اند. در صفحۀ۱۵۳ کتاب آشنایی با شهر تاریخی اصفهان تألیف دکتر هنرفر، چاپ سوم ۱۳۷۳، چنین آمده است: «… علیقلی برادری داشته به‌نام خسرو آقا که حمام خسرو آقا را بنا کرده و عایدات این حمام به‌طوری که در كتاب وقائع السنين و الاعوام ذکر شده وقف استنساخ کتب بوده است.»
۱۱. جلد هفتم سیاحتنامۀ شاردن ترجمۀ محمد عباسی از انتشارات امیر کبیر، ۱۳۴۵ – ۱۹۷۷، ص ۱۷۸.
۱۲. ص ۴۰ کتاب نصف جهان في تعريف الاصفهان.
۱۳. نقشه‌های بسیار مهمی که از آرشیو نظامی موزۀ لنینگراد به‌دست آمده است که از شهرهای معتبر ایران در قرن نوزدهم میلادی توسط روس‌ها تهیه شده است هم‌اکنون توسط دانشکدۀ معماری و شهرسازی دانشگاه شهید بهشتی و سازمان میراث فرهنگی کشور تحت مطالعه و تنظیم جهت چاپ و انتشار است.
۱۴. كتاب الاصفهان اثر خامۀ مرحوم میرسیدعلی جناب انتشار ۱۳۰۳ه.ش مطبعۀ فرهنگ اصفهان، در فهرست صفحۀ ۵۷ همین کتاب و در ذکر حمام‌های اصفهان، ابعاد حمام خسرو آقا ۲۶×۳۳ ذرع (هر ذرع ۱۰۴سانتی‌متر) آورده شده است که با واقع حدوداً تطبیق می‌کند. و روی نقشه‌ای که در پایان همین کتاب آورده شده است تحت شمارۀ ۲۸ حمام عمومی (حمام خسرو آقا) منعکس است و در صفحۀ ۸۸ نیز ذکر شده است. با توجه به اینکه نقشۀ دارالسلطنۀ اصفهان مربوط به همین سال‌ها (۱۳۴۲ه.ق) می‌باشد و در آن حمام خسرو آقا در شمال میدان چهارحوض ذکر شده است، به‌نظر می‌آید که حمام به شکل اصلی هنوز فعال بوده است. و فعالیت آن بهصورت حمام عمومی تاسال‌های ۱۳۱۵-۱۳۲۰ (ایجاد خیابان استانداری) ادامه داشته است.
۱۵. در بخشی از توضیحات نقشۀ دارالسلطنۀ اصفهان تهیه شده توسط مرحوم سلطان سیدرضاخان، صاحب‌منصب ادارۀ جلیلۀ نظمیه در فاصلۀ سال‌های ۱۲۹۹ ـ ۱۳۰۲ هجری شمسی چنین آمده است: «خوشبختانه در اوانی که مشغول این خدمت بودم آفتاب خوشبختی ایران (در لوای وجود مسعود حضرت اشرف آقای سردار سپه ریاست وزراء دامت حشمة) بنای تابیدن گذارد و از هر جهت مملکت پا به راه ترقی و سعادت نهاد بلاد اصفهان هم در سایۀ مجاهدت و مراقبت حضرت آقای میراقتدار حکمران دام اقتداره و خدمات برجستۀ معظم له (من جمله تسطیح و توسعۀ معابر و تأسیس خیابان‌ها است) شروع به‌آبادانی گذارد … . در خاتمه معروض می‌دارد در جاهایی که اخیراً جاده را گرفته و تشکیل زوایا داده شده مثل خیابان خوش، خیابان مریضخانه و خیابان احمدآباد و خیابان گلبهار و جادۀ بید آباد … و غیره چون مشغول مرمت و ساختمان بودند به‌کلی از تعیین زوایای آن صرف‌نظر گردید.» از روی توضیحات و نقشه چنین مستفاد می‌شود که احداث خیابان سپه (در فاصلۀ دروازه دولت و میدان چهارحوض) تکمیل یافته و آمادۀ بهرهبرداری بوده است و ارتباط با میدان نقش جهان هنوز به‌وجود نیامده است. به‌هر حال حتی بعد از ارتباط با میدان نقش جهان پس از سال‌های ۱۳۱۵ه.ش (همزمان با ایجاد خیابان استانداری ۱۳۱۵ ـ ۱۳۲۰) چون قسمت اعظم جبهۀ جنوبی خیابان سپه را تالار تیموری و باغ چهلستون (که در اختیار ادارۀ جنگ بوده است) در بر می‌گرفت این خیابان بیشتر نقش ارتباطی را بین میدان نقش جهان و چهارباغ بازی می‌کرده است تا محور تجاری نظیر چهارباغ.
۱۶. آقای مهندس طلایی، کارشناس دفتر فنی سازمان ملی حفاظت آثار باستانی استان اصفهان، در نامۀ شمارۀ ۵۹۱ مورخ ۵۲/۵/۳۱ به ادارۀ کل فرهنگ و هنر اصفهان گزارش می‌دهد:
«در تاریخ پنجشنبه 25/5/52 ضمن بازدید از سنگ‌آب حمام خسرو آقا واقع در زیرزمین مغازۀ گزفروشی ارمغان، واقع در خیابان سپه، مقابل خیابان استانداری، بررسی دقیقی از مغازۀ گزفروشی مزبور و مغازه‌های اطراف آن به‌عمل آمد و مشاهده گردید ساختمان حمام خسرو آقا متعلق به دورۀ صفویه کامل و سالم موجود بوده و فقط به‌علت دیوارکشی‌ها و سقف‌های الحاقی حمام مزبور، چند قسمت گردیده و هر قسمت آن در تصرف مغازه‌ای درآمده است که با حذف قسمت‌های اضافی و الحاقی می‌توان حمام مزبور را کاملاً بهصورت اولیه در آورد.
مغازه‌هایی که هر یک بخشی از حمام فوق را تصرف نموده‌اند به‌شرح زیر می‌باشد:
۱. کتابفروشی شهریار پلاک ۱۸۶
۲. فروشگاه کیانی پلاک ۱۸۸
۳. گز ارمغان اصفهان پلاک ۱۸۸/۱
۴. فروشگاه پوریال پلاک ۱۹۰
۵. قهوه‌خانۀ عباس‌آقابانکی پلاک ۱۹۰/۱
و ضمناً قسمتی از ساختمان حمام مزبور را بانک پارس بهصورت انبار در آورده است.
در روی سنگاب حمام مزبور تاریخ ۱۱۱۰هجری قمری حجاری شده است که تاریخ سنگاب را به ۲۸۳ سال پیش می‌رساند و به‌احتمال خود ساختمان پیش از این سابقۀ تاریخی دارد. در سال ۱۸۴۱ ـ ۱۸۵۱ میلادی دو نفر از سیاحان فرانسوی به‌نام پاسکال کست و فلاندن که از اصفهان بازدید نموده‌اند تصویر بسیار زیبایی از حمام مزبور نقاشی نموده‌اند و این خود جلال و شکوه زندگی حمام فوق را در ۱۲۲ سال پیش نشان می‌دهد. حمام مزبور یکی از آثار بسیار ارزنده با معماری خاص دوره صفویه می‌باشد که خوشبختانه به‌وضعیت مستحکمی به‌یادگار مانده است و لازم و واجب است که در حفظ و حراست آن و همچنین شکل بخشیدن به آن بهصورت اولیه اقدام فوری به‌عمل آید. به‌لحاظ فوق بلافاصله پس از بررسی‌های اولیه گروه نقشه‌برداران دفتر فنی اقدام به نقشه‌برداری حمام نمودند و همچنین عکسبرداری‌های لازم از قسمت‌های مختلف حمام فوق به‌عمل آمد، نظر به اهمیت و استثنایی بودن بنای فوق پیشنهاد ثبت آن را در فهرست آثار تاریخی ایران می‌نماید.»
۱۷. مرحوم عباس بهشتیان از استوانه‌های تاریخ معاصر شهر اصفهان است. این انسان، شریف، غیرتمند، دانشور و بافرهنگ در سلک یک کشاورز ساده عضو انجمن آثار ملی اصفهان بود و به‌تنهایی در شناساندن و حفاظت از میراث فرهنگی و طبیعی و ارزشمند شهر خود نهادی نیرومند به‌شمار می‌آمد. او در مکتب عشق به میهن به‌حق از بنیانگذاران راستین نگرش زنده و پویا به میراث فرهنگی بود. بند بند شهر سترگ اصفهان از او خاطره‌ای جاویدان در نیم قرن اخیر دارد. او به‌راستی قهرمانی دلیر بود که در راه پاسداری از میراث فرهنگی و طبیعی زاد و بومش از تمام وجود مایه گذارد. روانش شاد.
روح حساس مرحوم بهشتیان از صدماتی که صدامیان به شهر عزیز اصفهان در جنگ تحمیلی وارد آوردند به‌شدت آسیب دید و به‌سال ۱۳۶۷ به جهان باقی شتافت و در جوار آرامگاه میرفندرسکی در تکیۀ میر به خاک سپرده شد.
۱۸. انگیزۀ واقعی دخل و تصرف در بافت‌های تاریخی به‌شیوه‌ای که در هفتاد سال اخیر از طریق طرح‌های خلق‌الساعه یا از پیش فکر شده (طرح جامع) صورت گرفته و در تعارضی آشکار با ارزش‌های فرهنگی، اجتماعی و تاریخی بوده است غالباً برای اعطای فرصت‌های خاصی برای طبقات حمایت شده گاه از سوی دولت است برای ایجاد درآمد افزون که قطعاً نمی‌تواند در توافق با سیاست اصولی روان‌بخشی بافت‌های کهن قرار گیرد که هدفش حفظ ارزش‌ها و تعالی بخشیدن به ابعاد مادی و معنوی شهروند ساکن در آن است.
بدیهی است که مراد از روان‌بخشی بافت‌های کهن که شیوه‌ای شناخته‌شده در جهان دارد متفاوت با آن چیزی است که جدیداً تحت عنوان بازسازی بافت‌های کهن، نظیر تخریب و بازسازی بافت تاریخی مشهد در شرف تکوین است که مخاطرات آن بیش از روش‌های هفتاد سالۀ گذشته است که این بار قرار است در ابعاد وسیع تری به وقوع بپیوندد.
مراجعه شود به مقالۀ نگارنده در شمارۀ ۴/۳/۲ مجلۀ اثر ۱۳۵۹ تحت عنوان «سیاست شهرسازی و موجودیت شهرهای ما».
خاطرات مرحوم حاج میرزا حسن‌خان شیخ جابری انصاری در کتاب پر بار تاریخ اصفهان و ری همۀ جهان از تحولات مرکز شهر اصفهان در فاصلۀ سال‌های ۱۳۰۰ تا ۱۳۲۰ هجری شمسی از اهمیت خاصی برخوردار است به‌ویژه که ذکر این تحولات در امتداد اخباری می‌تواند تلقی گردد که مرحوم الجناب در کتاب تاریخ اصفهان به ما می‌دهد. یادآور می‌گردد که تاریخ انتشار کتاب الجناب سال ۱۳۰۳هجری شمسی و کتاب جابری ۱۳۲۱هجری شمسی می‌باشد. اینک شمه‌ای از کتاب جابری دربارۀ مرکز تاریخی اصفهان:
- ص ۳۴۴: «… دیگر مبانی دولتی اسپهان هم در این پنجاه ساله (یعنی فاصلۀ سال‌های ۱۳۱۰ تا ۱۳۶۰ه.ق) از میان رفته یا صورت دیگر گرفته به‌ناچار آنچه خود بنده دیده بودم هرچه را یاد دارم می‌نگارم … .»
- ص ۲۳۷ در یاد از مقصود مسگر و جریان به‌شهادت رسیدن میرعماد قزوینی: «… مقصود مسگر … شبانه با جمعی به‌کمین نشسته و آن هنری مرد یگانه را کشته و در این محل (منظور مسجد ظلمات است) سال هزار و بیست و چهار مدفون شد و مقصود مسگر همان است که بنای چهارسوق مقصود و سرای عالی آن را قریب چهار جریب زمین بود ساخته وقف‌شده بود و امروزه قسمتی از آن جزوخانه‌ها شده و سقف‌های آجری متقن بازار را در 1307 برای آجرها ویران کردند به‌تدبیر شاهنده رئیس شهرداری … .»
- و در صفحۀ ۳۳۵ در وصف میدان و مبانی اطراف آن می‌گوید: «… ساختمان قیساریه در ۱۰۲۹ شده و قیساریه محوطه را گفتندی که درب بازارش به میان بود و فرازش نقشۀ جنگ شاه عباس با ازبکان نمایان و کاشی‌کاری‌های مثلثات بالا نشانی برجسته از هنر صنعتگران می‌داد به‌ویژه دو شکل ستارۀ قوس که تیر و کمانش پیدا بود روی ثور. افسوس در سال ۱۳۰۷شمسی به حکومت مشارالدوله و ریاست شاهنده در بلدیه همانکه برای کندن آن کاشی‌ها هیچ وسیله نبود شبانه فرستاده شد از بالای بام دیلمی فرو کرده شاید آن کاشی‌ها را بیندازد آن هم نشده ولی چشمان سوار ثور را شکسته و به‌دل‌خواه احولی اعمى گشته… .»
- در صفحۀ ۳۳۱ چنین آمده است: «… حالیه ضرابخانه را شرکت سهامی دخالت دارد و … امروز نظر به ساختمان بنک ملی و بنک سپه تغییری دادند در محوطۀ قیساریه در چهاربازار باز بود طرف مغرب کلاه‌دوزان و کفاشان و طرف مشرق صرافان و قنادان و فوقانی آن چهاربازار نقاره‌خانۀ شاه عباس بود ایوان‌های بلند و تالارهای بی‌مانند داشت آنان نیز در ۱۳۰۷شمسی از میان رفت … .»
- در صفحۀ ۳۳۷ دربارۀ میدان چنین آورده است: «… در سال ۱۳۰۷ و ۱۳۰۸ که اسلوب میدان را دگرگون کردند آن سنگ‌ها را (منظور سنگ‌های نهر گرداگرد میدان است) به‌عهد مشارالدوله شاهنده برچیده نهرها خاک پوشیده و سنگ‌ها ریز ریز… .»
- ص ۳۳۹: «طرف شمالی عالیقاپو را امروزه ادارۀ شهربانی مرکزیتی داده و گنبد توحیدخانه را زندان کرده و پهلوی آنجا زمین‌های عمارات صفویه را که از ویرانگی آثاری بر آن نمانده بود بناهای تازه نهاده برای شهربانی طرف شمالی را ساختمان نمایان می‌نمایند … .»
- صفحۀ ۳۳۹: «… دائرۀ انحصار تریاک و جنب آن شعبۀ انحصار دخانیات و میان بازار مسگران و خیابان که انداخته‌اند سراهائی به‌دست دخانیان و در میدان راه خیابان را از دروازه دولت باز کرده‌اند و طرف شمالی خیابان بنک شاهنشاهی ساخته شده و سربازخانه را بیمارستان قشونی کرده و طرف جنوبی خیابان ساختمانی مشغولند برای بنک ملی و طرف جنوبی مدرسه سعدی را تأسیس کرده در محل تالار طویله و تالارش را آئینه‌کاری عالی و گچ‌بری‌های بی‌مانند و تذهیب به زر ناب و لاجوردش تماشائیان را مبهوت می‌کرد و قسمتی از آن هم جزو خیابان تازه (مقصود خیابان استانداری یا صور اسرافیل است) که میان خیابان دروازه دولت و خیابان خورشید کمر برانداخته‌اند و می‌خواهند به رودخانه پیش بروند تا چه پیش آید … .»
- ص ۳۴۰: «… طرف جنوبی خیابان خورشید که مبانی پشت مطبخ و حمام اندرونی خدمۀ صفویه بود بیشتر عمارات ملتی کرده‌اند و بازارچه مغربی نزدیک به سمت جنوبی طویلۀ خورشید بود و گوشۀ مغربی و جنوبی میدان که راهی برای چهارباغ کهنه باز بود تقریباً پشت متعلقات مسجد شاه باغ معتمد که منوچهرخان خواجه داشته و باغ خسروخان خواجه به اربابی شوکت‌السلطنه و بدرالسلطنه دختران ظل‌السلطان فرمان صادر و حشمت همایون دامادش در آن نشسته و قدری از آنها مدرسۀ امنیه شده … .»
- ص ۳۴۰: «… در سال ۱۳۱۱شمسی شالودۀ حوض میدان شاه را ساختند و در سال ۱۳۵۳قمری که تمام شد آب در آن انداختند … .»
۱۹. در جشنوارۀ جهان اسلام که به‌سال ۱۳۵۵در شهر لندن برگزار گردید و به‌همین مناسبت شهر اصفهان به‌عنوان یکی از سه شهر اسلامی معرفی شد، حمام خسرو آقا جزو بناهای تاریخی شهر نیز در نمایشگاه معرفی شهر اصفهان ارائه گردید – از نگارنده رجوع شود به کاتولوگ نمایشگاه تحت عنوان «اصفهان شهر نور» از انتشارات وزارت فرهنگ و هنر ۱۳۵۵.
۲۰. در طرح جامع تجدیدنظر شدۀ اصفهان تهیه شده توسط مهندسین مشاور نقش جهان پارس چند نکتۀ اساسی زیر را پایۀ تفکر قرار گرفته است:
۱. شهر اصفهان در منطقۀ خود دیده شود.
۲. شهر اصفهان به‌دلیل ضرورت حفظ بافت تاریخی و طبیعی آن بهصورت ناپیوسته طراحی شود.
۳. در طرح تجدید نظر، بافت تاریخی شهر به‌عنوان بخشی از کل گستردۀ اصفهان تلقی گردد که دارای قابلیت‌ها و ظرفیت‌ها و عملکرد ویژه است و عبور شریان‌های شهر گسترده نظیر امتداد خیابان استانداری از آن موقوف گردد.
علی‌رغم برخی از کاستی‌ها (نظیر منطبق ساختن مرکز فعالیت‌های شهر گسترده بر محور قدیم که آن را آسیب‌پذیر خواهد ساخت و ضعف طرح کوکس را تکرار می‌کند) طرح تجدیدنظر شدۀ شهر اصفهان از امتیازات بالایی نسبت به طرح‌های گذشته برخوردار است و تحولی چشمگیر به‌شمار می‌آید.
۲۱. نگرش جدید نسبت به بافت‌های تاریخی نه تنها دگرگونی اصولی را در تفکر طرح‌های جامع به‌وجود آورد بلکه ضرورت تجدید نظر در برخورد با آن را از نقطه‌نظر طراحی شهری نیز موجب شد، تشکیل دفتر به‌سازی بافت‌های تاریخی در وزارت مسکن و شهرسازی در تعقیب همین نظر بود که امید است در مسیر حفظ ارزش‌های تاریخی فرهنگی در زنده‌سازی شهرهای کهن گام بردارد و از پیروی از الگوی ویرانگر بازسازی بافت مشهد اکیداً خودداری کنند.
