زندگی‌نامه

شهریار عدل متولد بهمن ۱۳۲۲ خورشیدی در تهران، در خانواده‌ای فرهیخته و دولتمرد بود. پدرش محمدحسین عدل، تحصیل‌کردۀ پاریس در رشتۀ کشاورزی بود که پس از مراجعت به ایران به تدریس در این رشته پرداخت و از بنیانگذاران اصلی دانشکدۀ کشاورزی دانشگاه تهران در کرج (۱۳۱۰) و در دولت‌های مختلف وقت (۱۳۲۰ ـ ۱۳۳۰) چندین بار وزیر کشاورزی گردید.

شهریار عدل تحصیلات ابتدایی و سه سال نخست دبیرستان خود را در تهران گذراند و در سال ۱۳۳۸ برای ادامۀ تحصیل به فرانسه رفت. او پس از اخذ دیپلم به دانشگاه بوزار رفت تا همراه با برادرش، همایون، در رشتۀ معماری تحصیل کند. پس از دو سال، او رشتۀ معماری را رها و به علت علاقه به تاریخ و باستان‌شناسی در مدرسۀ هنرهای موزۀ لوور و مدرسۀ عالیِ علوم تاریخی در سوربن تحصیل نمود. پس از آن به‌تحصیل در رشتۀ تاریخ پرداخت و موفق به اخذ درجۀ دکترا در این رشته شد. «فتوحات همایون» عنوان رسالۀ دکترای او بود که به موضوع جنگ‌های شاه عباس با ازبکان در خراسان و بازپس‌گیری شهر هرات اختصاص داشت.

دکتر شهریار عدل در سال ۱۳۵۴ وارد موسسۀ ملی تحقیقات علمی فرانسه (CNRS) گردید و مطالعات و پژوهش‌های ارزشمندی در زمینۀ آثار تاریخی ایران انجام داد.

او در سال ۱۳۵۰ تحقیقات خود را در منطقۀ بسطام با مطالعات آثار تاریخی سمنان و دامغان آغاز کرد که منجر به انتشارات ارزشمندی در این زمینه شد. دکتر شهریار عدل پس از آن به‌سبب گسترش بی‌رویه و شتابان شهر تهران و در خطر بودن منطقۀ باستانی ری، به‌همراه پژوهشگران دیگری به مطالعه در مورد آثار تاریخی این منطقه پرداخت که با وقوع انقلاب اسلامی در سال ۱۳۵۷ ناتمام باقی ماند.

پس از پیروزی انقلاب ایشان به‌عنوان نماینده دولت موقت ایران در نشست نهاد میراث جهانی وابسته به یونسکو شرکت و موفق گردید تا با هزینۀ شخصی سه اثر برجستۀ ایران، زیگورات چغازنبیل، مجموعۀ تخت جمشید، و میدان نقش جهان اصفهان را در سال ۱۳۵۸ در فهرست میراث جهانی به‌ثبت برساند.

او در سال ۱۳۶۰ به‌علت تعلقات و وابستگی‌های خانوادۀ مادری به بسطام و نیز به‌سبب اهمیت مجموعۀ بایزید بسطامی، به‌تحقیق میدانی و بررسی در این مجموعه پرداخت. در این تحقیقات موفق شد بقایای معماری مربوط به بنای اولیۀ مسجد بایزید را کشف کند. در جریان این پژوهش‌ها کتیبۀ مربوط به دورۀ ایلخانی نیز در زیر پوشش گچی دورۀ قاجار کشف گردید. از دیگر دستاوردهای دکتر عدل در بسطام، تدقیق تاریخِ برج مقبرۀ کاشانۀ بسطام در اوایل قرن هشتم هجری قمری ـ باتوجه به کتبیۀ برج ـ بود. برداشت فتوگرامتری مجموعۀ بایزید از دیگر اقدامات مهم ایشان در این شهر بود.

در دهۀ ۱۳۷۰ دکتر شهریار عدل مطالعه بر روی مسجد ـ مدرسۀ زوزن در استان خراسان را آغاز نمود که منجر به روشن شدن سیر تحول بنا گردید و پس از آن فعالیت‌های پژوهشی و حفاظتی در این بنا توسعه یافت. علاوه بر آن، تهیۀ نقشه‌های فتوگرامتریک از بنا نیز از دیگر اقدامات ایشان بود.

پس از زلزلۀ بم در سال ۱۳۸۲، با مدیریت ایشان پروندۀ ثبتی «بم و منظر فرهنگی آن» تهیه و در سال ۱۳۸۳ در فهرست میراث جهانی به ثبت رسید. با تلاش‌های آن بزرگوار سایر آثار باستانی ایران مانند بیستون، پاسارگاد، کلیسای ارامنۀ ایران نیز در فهرست میراث جهانی ثبت گردید.

دکتر شهریار عدل به «جهان ایرانی» اعتقاد داشت و بر لزوم مطالعه و شناخت فرهنگ و تاریخ ایران خارج از مرزهای سیاسی موجود پافشاری می‌کرد؛ از این رو به مدت سه سال با هیئت فرانسوی در افغانستان در ارتباط با مسجد «نه گنبد» در بلخ همکاری نمود و مقالاتی نیز در این زمینه به انتشار رساند.

در سال ۱۳۶۱ او سه قطعه فیلم کوتاه از مظفرالدین شاه را در آرشیو کاخ گلستان یافت و برای نجات آنها اقدام نمود. همچنین تعداد دیگری از این فیلم‌ها با تلاش‌های او در سال ۱۳۷۸ به فرانسه منتقل و مرمت گردید. از علائق دکتر شهریار عدل تاریخ عکاسی و نیز سینماهای ایران بود که سبب شد در این زمینه نیز تحقیقات مهمی انجام دهد که هم اکنون منبع سودمندی برای پژوهشگران این رشته است.

دکتر شهریار عدل در عرصۀ ین المللی همکاری مستقیمی با سازمان یونسکو داشت. رئیس کمیتۀ «طرح تدوین تاریخ تمدن‌های آسیای میانه» بود و به‌عنوان بازرس و ارزیاب پرونده‌های ثبت آثار جهانی با یونسکو همکاری می‌نمود. به‌پاس خدمات برجستۀ ایشان در یونسکو و بیان تاریخ تمدن‌های آسیای میانه، مدال فرهنگ جهانی این سازمان با نام «پنج قاره» در سال ۱۳۸۸ در مقر سازمان یونسکو در پاریس به او اهداء گردید.

شایان ذکر است علی رغم شصت سال کار و زندگی در فرانسه شهریار عدل نه‌تنها تابعیت کشور دیگری را نپذیرفت بلکه همواره به ایرانی بودن خود افتخار می‌کرد. دکتر شهریار عدل در ۳۱ خرداد ۱۳۹۴ به‌علت حملۀ قلبی در پاریس درگذشت و پیکرش پس از مراسم باشکوهی از مقابل موزۀ ملی ایران تشییع و در قطعۀ نام‌آوران بهشت زهرا در تهران به خاک سپرده شد.

یادش گرامی

منبع: عدل‌نامه، ۱۳۹۷، تهران: پژوهشگاه میراث فرهنگی و گردشگری

آلبوم

فیلم گرامیداشت شهریار عدل

کتاب‌شناسی گزیدۀ آثار شهریار عدل

کتاب‌های فارسی

عدل، شهریار (و.). هنر و جامعه در جهان ایرانی. ترجمه و ویرایش احسان اشراقی و شهریار عدل. تهران: توس، ۱۳۷۹.
عدل، شهریار و دیگران. معرفی گنجینۀ موزۀ عکسخانۀ شهر. تهران: موزۀ عکسخانۀ شهر، ۱۳۸۶.
عدل، شهریار و برنارد اورکارد (و.). تهران پایتخت دویست ساله. ترجمۀ ابوالفضل سروقد مقدم، احمد سیدی و فاطمه وثوقی خرائی. تهران: س‍ازم‍ان‌ م‍ش‍اور ف‍ن‍ی‌ و م‍ه‍ن‍دس‍ی‌ ش‍ه‍ر ت‍ه‍ران‌: انجمن ایرانشناسی فرانسه در ایران‏‫، ۱۳۷۵.

کتاب‌های غیرفارسی

Adle, Chahryar (ed.). Art et societe dans le monde Iranien. Paris: Editions Recherche sur les Civilisations, ‎1982.
Adle, Chahryar et Bernard Hourcade (eds.). Téhéran: capitale bicentenaire. Paris: Institut français de recherche en Iran, 1992.
Adle, Chahryar and Irfan Habib (eds.). History of Civilizations of Central Asia: Development in contrast: from the sixteenth to the mid-nineteenth century. Volume V. Paris: United Nations Educational, Scientific and Cultural Organization, 2003.
Adle, Chahryar (ed.). History of Civilizations of Central Asia: Towards the contemporary period: from themid-nineteenth to the end of the twentieth century. Volume VI. Paris: United Nations Educational, Scientific and Cultural Organization, 2005.
Adle, Chahryar; Jean Soustiel (ed.). Écriture de l’union: reflets du temps des troubles: oeuvre picturale 1083-1124/1673-1712 de Ḥâji Moḥammad. Paris: Librairie de Nobele, 1980.
Bacqué-Grammont, Jean-Louis et Chahryar Adl. Les Ottomans, les Safavides et la Géorgie: 1514-1524. Istanbul: Editions Isis, 1991.
Pugachenkova, Galina Anatolʹevna et Chahryar Adl. Chefs-d’oeuvre d’architecture de l’Asie centrale, XIVe-XVe siècle. Paris: Presses de l’Unesco, 1981.

مقاله‌های فارسی

عدل، شهریار. «کتیبه کاشی منار مسجد جامع دامغان (حدود ۴۵۰ه‍.ق / ۱۰۵۸م) کهن‌ترین نمونه بازمانده در جای از کاربرد کاشی در معماری اسلامی ایران». در اثر، ش۷و ۸و ۹ (۱۳۶۱)، ص۲۹۷ـ ۳۰۰.
عدل، شهریار. «کتیبه‌ای نویافته در بسطام و برج آرامگاهی از میان رفته حسام الدوله در ساری». در اثر، ش۱۰و ۱۱ (بهمن ۱۳۶۴)، ص۱۷۵ـ ۱۸۳.
عدل، شهریار. «نگاهی به برداشت‌ها و دیدهای شمارگانی و فتوگرامتری‌شدۀ زوزن و بسطام». در اثر، ش۲۹و ۳۰ (تابستان و پاییز ۱۳۷۷)، ص۹۰ـ ۱۰۸.
عدل، شهریار. «تاریخ عکاسی در ایران». در بخارا، ش۸۶ (اردیبهشت ۱۳۹۱)، ص۵۴۴ـ ۵۴۶.
عدل، شهریار. «آشنایی با سینما و نخستین گام‌ها در فیلمبرداری و فیلمسازی در ایران: ۱۲۷۷ تا حدود ۱۲۸۴ش / ۱۸۹۹ تا حدود ۱۹۰۵». در بخارا، ش۱۷ (فروردین ۱۳۸۰)، ص۳۲۰ـ ۳۷۵.
عدل، شهریار. «خطَه‌ای بازیافته: مُلک «زوزن» در آستانۀ حملۀ مغول». در بخارا، ش۶۷ (مهر و آبان ۱۳۸۷)، ص۱۰۲ـ ۱۲۰.
عدل، شهریار. «شرحی بر جغرافیای تاریخی دامغان». ترجمۀ اصغر کریمی. در باقر آیت‌الله‌زاده شیرازی (و.)، م‍ج‍م‍وعه م‍ق‍الات‌ دوم‍ی‍ن‌ ک‍ن‍گ‍ره‌ ت‍اری‍خ‌ م‍ع‍م‍اری‌ و ش‍ه‍رس‍ازی‌ ای‍ران‌، ج۴، تهران: سازمان میراث فرهنگی کشور، ۱۳۷۸، ص۱۱ـ
عدل، شهریار. « قنات‌های بم از منظر باستان‌شناسی، سیستم آبیاری در بم و پیدایش و تکامل آن از عهد پیش از تاریخ تا دوران مدرن». در باقر آیت‌الله‌زاده شیرازی (و.)، م‍ج‍م‍وعه م‍ق‍الات‌ سومین‌ ک‍ن‍گ‍ره‌ ت‍اری‍خ‌ م‍ع‍م‍اری‌ و ش‍ه‍رس‍ازی‌ ای‍ران‌، ج۵، تهران: رسانه‌پرداز؛ سازمان میراث فرهنگی کشور، ۱۳۸۴ـ ۱۳۸۵، ص۴۷ـ
عدل، شهریار. «صاحب نسق، علی خان والی و سردار همایون والی». در بخارا، ش۲۸ (بهمن و اسفند ۱۳۸۱)، ص۳۶ـ ۵۵.
عدل، شهریار. «سه عباس میرزای نایب‌السلطنه». در آینده، ش۱ـ ۳ (فروردین ـ خرداد ۱۳۶۶)، ص۳۵ـ ۴۱.
عدل، شهریار. «نمایشی از جلوه‌های فرهنگ و هنر ایران در پاریس». در گزارش، ش۸۴ (بهمن ۱۳۷۶)، ص۶۷ـ ۶۸.
عدل، شهریار. «یادداشتی بر مسجد و مدرسه زوزن». در اثر. ش ۱۵-۱۶(زمستان ۱۳۶۷)، ص۲۳۱- ۲۴۸.
عدل، شهریار. «نگاهی به کنگرۀ خاورشناسی پاریس و نتایج آن». در راهنمای کتاب. ش۱۶ (۱۳۵۲)، ص۳۷۰ـ ۳۸۱.
عدل، شهریار. «خورهه طلیعه كاوش علمی ایرانیان». در طاووس. ش۳ـ ۴ (بهار و تابستان ۱۳۷۹)، ص۲۲۶- ۲۶۵.
عدل، شهریار و یحیی ذکاء. «آغاز عکاسی در ایران و نخستین عکاس‌ها». ترجمۀ پروین شیبانی. در ایران‌نامه، ش۲۹ (زمستان ۱۳۶۸)، ص۶۸ـ ۸۰.

مقاله‌های غیرفارسی

Adle, Chahryar. “Archéologie et arts du monde iranien, de l’Inde musulmane et du Caucase d’après quelques recherches récentes de terrain 1984-1995”. dans Comptes-rendus des séances de l année – Académie des inscriptions et belles-lettres, no. 140/1 (1996), pp. 315- 376
Adle, Chahryar. “Contribution à la géographie historique du Damghan”. dans Le Monde iranien et l’Islam, Tome 1, Genève: Paris: Librairie Droz, 1971, pp. 69- 104.
Adle, Chahryar. “Un disque de fondation en céramique (Kâšân, 711/1312)”. dans Journal Asiatique, no. 260 (1972), pp. 277- 297.
Adle, Chahryar. “La Bataille de Mehmândust (1142/1729)”. dans Studia Iranica, no. 2/2 (1973), pp. 235- 241.
Adle, Chahryar. “Note sur le ‘Qabr-i Šāhrūḫ’ de Damghan”. dans Le Monde iranien et l’Islam, Tome 2, Genève: Librairie Droz, 1974, pp. 173- 185.
Adle, Chahryar. “Le minaret du Masjed-e Jâmeʿ de Semnân: Circa 421-25/1030-34”. dans Studia Iranica, no. 4/2 (1975), pp. 277- 297.
Adle, Chahryar. “Recherche sur le module et le tracé correcteur”. dans Le Monde Iranien et l’Islam, Tome 3, 1975, pp. 81- 105.
Adle, Chahryar. “Recherches archéologiques en Iran sur le Kumeš medieval. Rapport préliminaire pour 1982-1983”. dans Comptes Rendus des Seances De L Academie des Inscriptions & Belles-lettres, no. 128/2 (1984), pp. 271- 299.
Adle, Chahryar. “Le Prétendu effondrement de la coupole du mausolée de Qâzân Xân à Tabriz en 705/1305 et son exploitation politique”. dans Studia Iranica, no. 15/2 (1986), pp. 267- 271.
Adle, Chahryar. “Le mausolée d’Abu Yazid Bastami”. dans Dossiers histoire et archéologie, no. 122 (1987), pp. 72- 73.
Adle, Chahryar. “Genèse d’un pôle mystique: Investigations archéologiques au Mausolée d’Abou-Yazid à Basṭām (Iran)”. dans Journal Asiatique, no. 275/3-4 (1987), pp. 412- 413.
Adle, Chahryar. “Autopsia, in absentia: Sur la date de l’introduction et de la constitution de l’Album de Bahrâm Mirzâ par Dust-Moḥammad en 951/1544”. dans Studia Iranica, no. 19/2 (1990), pp. 219- 256.
Adle, Chahryar. “Entre Timurides, Mogols et Safavides: notes sur un «Chânâhmé» de l’atelier-bibliothèque royal d’Ologh Beg II à Caboul (873-907/1469-1502)”. dans Art islamique et orientalisme (1990), pp. 136-148.
Adle, Chahryar. “La reconstruction photogrammétrique de la mosquée-médressé de Zuzan: Un dernier chef-d’oeuvre d’architecture islamique avant l’invasion mongole: Etude et relevé”. dans Fondation Max van Berchem bulletin, no. 4 (1990), pp. 1-3.
Adle, Chahryar. “Investigations archéologiques dans le Gorgân, au pays turcoman et aux confins irano-afghans”. dans Mélanges offerts à Louis Bazin, J-L. Bacqué-Grammont et R. Dor (éds.), Paris, 1992, pp. 177-205.
Adle, Chahryar. “Les artistes nommés Dust-Moḥammed au XVIe siècle”. dans Studia Iranica, no. 22/2 (1993), pp. 219- 295.
Adle, Chahryar. “La Mosquée Hâji-PiYâdah / Noh-Gonbadân à Balkh (Afghanistan) un chef d’oeuvre de fazl le barmacide construit en 178- 179/ 794- 795”. dans Comptes Rendus des Seances De L Academie des Inscriptions & Belles-lettres, no. 1 (2011), pp. 565- 625.
Adle, Chahryar. “Bam et Balkh en Iran et en Afghanistan, monuments et vestiges archéologiques, nouvelles datations par AMS 14C et OSL”. dans Assemblée Générale annuelle de la Société Asiatique, Paris, 6 juin 2013.
Adle, Chahryar et A. S. Melikian-Chirvani. “Les monuments du XIe siècle du Dâmqân,”. dans Studia Iranica, no. 1/2 (1972), pp. 229- 297.
Adle, Chahryar et Yahya Zoka. “Notes et documents sur la photographie iranienne et son histoire: I. Les premiers daguerrotypistes c. 1844-1854/1260-1270”. dans Studia Iranica, no. 12/2 (1983), pp. 249- 280.
Adle, Chahryar et Yahya Kossari. “Notes sur les première et seconde campagnes archéologiques à Rey: Automne-hiver 1354-55/1976-77”. dans François Vallat, Contribution à l’histoire de l’Iran: mélanges offerts à Jean Perrot, Paris: Éditions Recherche sur les Civilisations, 1990, pp. 295- 307.
Bacqué-Grammont, Jean-Louis et Chahryar Adle. “Notes et documents sur Mzé-Čâbûk, atabeg de Géorgie méridionale (1500-1515) et les Safavides”. dans Studia Iranica, no. 7/2 (1978), pp. 213- 249.
Bacqué-Grammont, Jean-Louis et Chahryar Adl. “Notes sur les Safavides et la Géorgie, 1521-1524”. dans Studia Iranica, no. 9/2 (1980), pp. 211- 231.
Bacqué-Grammont, Jean-Louis et Chahryar Adle. “Une lettre de Kvarkvaré III”. dans Bedi Kartlisa. Revue de Kartvélologie, no. 40 (1982), pp. 228- 236.
Ono, Kinji, Elham Andaroodi, Alireza Einifar, Nobuaki Abe, Mohammad Reza Matini, Olivier Bouet, Frank Chopin, Takashi Kawai, Asanobu Kiamoto, Asaka Ito, Eskandar Mokhtari, Saeed Einifar, Seyyed Mohammad Beheshti, and Chahryar Adle. “3DCG reconstitution and virtual reality of UNESCO world heritage in danger: the Citadel of Bam”. in Progress in Informatics, no. 5 (2008), pp. 99- 136.
Fouache, Eric, C. Cosandey, Chahryar Adle, M. Casanova, H.P. Francfort, Y. Madjidzadeh, M. Tengberg, M. Sajadi, Z. Shirazi, and A. Vahdati. “A study of the climatic crisis of the end of the Third millennium BC in Southeastern Iran through the lens of geomorphology and archaeology”. in EGU General Assembly 2009, Vienna, 19-24 April.

دانشنامه‌نویسی

شش مدخل در دانشنامۀ ایرانیکا:

«بسطام»
«داگرئوتایپ»
«دامغان»
«دوست‌محمد هروی»
«دوست‌محمد مصور»
«فریومد»

یادداشت‌ها

عدل، شهریار. «داستان ثبت تخت جمشید، نقش جهان و چغازنبیل در یونسکو». در بخارا، ش۶۲ (خرداد و شهریور ۱۳۸۶)، ص۲۶۶ـ ۲۶۹.
عدل، شهریار. «گفتاری دربارۀ مونتابونه». طریقی، مژگان (و.). مونتابونه. ایران عصر قاجار از دید مونتابونه عکاس ایتالیایی. با گفتاری از شهریار عدل، محمد ستاری. تهران: فرهنگسرای میردشتی، ۱۳۹۰.

مصاحبه‌ها

عدل، شهریار. «ماجرای حراج کریستی و بازار آثار هنرمندان ایرانی». مصاحبه از غزال صادقی. در بخارا، ش۶۶ (مرداد و شهریور ۱۳۸۷)، ص۲۶۸ـ ۲۷۸.
عدل، شهریار. «یك آذربایجانی در بلخ: گفت‌و‌گو با شهریار عدل دربارۀ كاوش در كهن‌ترین مسجد افغانستان». در باستان‌پژوهی، ش۵ (بهار و تابستان ۱۳۸۷)، ص۹۱ـ ۹۵.