چهل و نهمین جلسۀ گروه تخصصی متن در روز چهارشنبه، ۲۶ آذر ۱۴۰۴، ساعت ۱۵ـ۱۷ بهصورت حضوری و برخط برگزار شد. نشست با سخنان خوشامدگویانۀ دکتر طاهره شکری به اعضای گروه و اعلام دستور جلسه آغاز گردید.
در ادامه، آقای دکتر محمدرضا عسکرانی به موضوع بررسی باستانگرایی در دورۀ قاجار و پیامدهای آن برای هویت ملی و گفتمانهای مدرن در ایران پرداختند. بحث به موضوعاتی مانند کنشهای فکری، کتابهای درسی، و ارزیابی جایگاه ایران باستان در پروژههای ملیگرا و مدرنسازی اشاره داشت.
ایشان بیان داشتند: جریان باستانگرایی در دورۀ قاجاریه، نه یک تقلید صرف از غرب، بلکه واکنشی بومی به بحرانهای چندوجهی نظیر شکستهای نظامی، نفوذ استعمار، و فروپاشی مشروعیت سنتی بود. این گرایش با تمرکز بر شکوه ایران باستان، تلاشی برای بازتعریف «ایرانی بودن» در مواجهه با تلاطمهای مدرنیته محسوب میشد. دورۀ قاجاریه با بازنماییهای باستانی در تهران و استفاده از نمادها و تندیسهای باستانی مشروعیتبخشی سلطنت را آغاز کرد. سپس پیامدهای این دوره از منظر تاریخی و نقش دیپلماسی بررسی شد. از منظر تاریخی، این دوره بهعنوان نقطه عطفی در مواجهه با مدرنیتۀ اروپایی و ضعف داخلی ایران مطرح است: ضعف اقتصادی و سیاسی، جنگها و جدا شدن بخشهایی از خاک، و فشارهای استعماری همسایگان. در این شرایط، گرایش به نمادها و داستانهای باستانی برای بازسازی هویت ملی و مشروعیتبخشی به پادشاهی مطرح گردید. پیامد دیگر این دوره، نقش دیپلماسی و حضور سفرای اروپایی و آشنایی متقابل با تمدنها و واژههای غربی در شکلگیری گفتمانهای مدرن بود. در ادامه به محرک ها و عوامل شکل گیری باستان گرایی پرداخته شد:
• بحرانهای سیاسی: شکست در جنگهای ایران و روس و تضعیف اقتدار مرکزی، نخبگان را به سمت بازخوانی عظمت گذشته سوق داد.
• تأثیرات علمی و فرهنگی: آشنایی با تاریخنگاری علمی اروپا، ناسیونالیسم غربی و فعالیتهای ایرانشناسانی که ایران را مهد تمدن معرفی میکردند، در شکلگیری این حافظۀ تاریخی جدید نقش داشت. در این دوره کتابهای تاریخ سلاطین ساسانی و ترجمههای مرتبط با تاریخ ایران؛ انتشار کتابهای تاریخی برای مدارس و استفاده از این منابع برای تقویت هویت ملی؛ گفتمانهای مربوط به «ملت»، «قانون»، و «حقوق» از خارج وارد و در مسیر گفتمانی داخلی بازتفسیر شد. این جریان با چالشهایی همچون مخالفت روحانیت (بهدلیل تهدید هویت اسلامی) و هشدار روشنفکرانی نظیر دهخدا نسبت به افراط در گذشتهگرایی روبهرو بود. با این حال، باستانگرایی توانست از طریق نهادهایی مانند دارالفنون و بعدها با تلاشهای محمدعلی فروغی، به گفتمانی تأثیرگذار در نوسازی هویتی ایران تبدیل شود.
• اکتشافات باستانشناسی: یافتههای باستانشناسان غربی نظیر دیولافوا و دمرگان، بستری برای نگارش آثاری فراهم کرد که بر قانونمداری و خردگرایی باستان تأکید داشتند..
در پایان به این نکته اشاره گردید که در اندیشۀ سنتی، شاه دارای «فرۀ ایزدی» و مشروعیت او فراتر از ارادۀ مردم بود. ترور ناصرالدینشاه، این بنیان قدسی را فروریخت و نشان داد شاهی که باید نماد نظم کیهانی باشد، آسیبپذیر است. پس از این واقعه، باستانگرایی که زمانی در خدمت مشروعیت سلطنت بود، به ابزاری در دست مشروطهخواهان برای نقد استبداد و ترویج مفاهیمی چون «قانون» و «ملت» بدل گشت.
جلسۀ آتی این گروه تخصصی در روز چهارشنبه ۱۰ دی ۱۴۰۴ در دفتر ایکوموس ایران برگزار خواهد شد.
