چهل و چهارمین جلسۀ گروه تخصصی متن در روز چهارشنبه، ۱۶ مهر ۱۴۰۴، ساعت ۱۵ ـ ۱۷ به‌صورت حضوری و برخط در دفتر مؤسسۀ فرهنگی ایکوموس ایران برگزار شد.
در آغاز نشست، دکتر طاهره شکری، رئیس گروه تخصصی، ضمن خیرمقدم به اعضای گروه و تشکر از حضور فعال آنان، دستور جلسه را اعلام کردند.
در ادامه، آقای دكتر مهدی ابوالحسنی ترقی نویسندۀ كتاب چینه‌های بی‌نشان گزارشی در مورد یخچال‌های اصفهان ارائه نمودند که در آن به موضوعات یخچال‌های سنتی و تولید یخ مصنوعی، اقلیم ایران و پدیدۀ یخچال سنتی، اقلیم اصفهان و پدیدۀ یخ‌بندان، عناصر معماری در یخچال‌های سنتی اصفهان، یخ‌سازان اصفهان، یخ‌فروشان اصفهان، یخچال‌ها و یخچالیان اصفهان، یخچال‌های وقفی، آب یخچال‌های اصفهان، کدخدای یخچالیان، بهداشت عمومی و سلامت جامعه، پایان عمر یخچال‌های سنتی اصفهان، مشخصات فنی یخچال‌های سنتی موجود، مصرف یخ در جامعۀ ایرانی، یخ در فرهنگ عامه پرداختند.
تولید و تهیۀ یخ مصنوعی به‌وسیلۀ انسان از دیرباز کاربرد داشته و نام «یخچال» یا «یخدان» به‌عنوان یکی از پدیده‌های معماری ایرانی، در متون کهن فارسی آمده است. یخچال‌های سنتی یا همان «کارگاه‌های یخسازی»، در قرون متمادی جزئی از بناهای عام‌المنفعه در شهرها و حتی روستاهای حاشیۀ کویرهای ایران بوده و در مناطقی از فلات کم‌آب ایران با حداقل ۲۰ روز یخ‌بندان در زمستان برای تولید یخ ساخته شده است.
یخچال‌های سنتی نمونه‌هایی از بناهای خدمات عمومی و رایج شهرها و روستاهای ایران در فاصلۀ بین شهرهای تهران، قم، کاشان، اصفهان، یزد، کرمان و بم، زودتر از آب‌انبارهای شهری به پایان عمر خود رسیدند. در ساختمان این بناهای بسیار جالب، از تمام مصالح موجود در نزدیک‌ترین جا به محل ساخت‌وساز مثل خشت، گل، ساروج و سنگ استفاده شده و در مطالعۀ آن‌ها به شیوۀ معماری، عایق‌کاری، مصالح ساختمانی، طرز تهیۀ یخ و حفظ برودت برای نگهداری آن باید توجه شود.
هنوز تعدادی از یخچال‌های گنبدی و دهلیزی (زیرزمینی) در گوشه‌وکنار ایران وجود دارد و گاه با تغییر کاربری، به اماکن تفریحی و سیاحتی تبدیل شده است؛ اما در اصفهان، فقط خاطره‌ای از یخچال‌های سنتی در اذهان کهن‌سالان و یا نامی بر کوچه و گذری باقی مانده است. یخچال‌های سنتی اصفهان برخلاف نمونه‌های دیگر مناطق ایران، ساختمانی عظیم اما از نظر عناصر معماری، ساده و بی‌تکلف بوده است. شاید به‌همین علت، کمتر موردِ توجه سیاحان و جهانگردان داخلی و خارجی و حتی معماران قرار گرفته و اخبار و گزارش‌های مربوط به آن، بسیار محدود و فاقد هر نوع تحقیقات باستان‌شناسی و معماری است. حتی ماکسیم سیرو توصیفگر خوب هنر معماری سنّتی ایران، در سال ۱۹۴۴ در کتاب ارزشمند کاروان‌سراهای ایران و بناهای کوچک وابسته به آن‌ها، به‌طور خیلی مختصر به یخچال‌ها، آن هم بیشتر گنبدی و دهلیزی اشاره کرده و از توصیف یخچال‌های سنتی اصفهان درگذشته است. از سوی دیگر، دربارۀ طرز کار این یخچال‌ها در کتب تاریخی و سفرنامه‌های خارجی به‌اختصار سخن گفته شده است. همچنین از تعداد دقیق یخچال‌های سنتی در محلات اصفهان قدیم و فرهنگ صنف یخچالی در کهن‌شهر اصفهان هم در هیچ منبعی سخن به میان نیامده است. از این‌رو، تحقیق و پژوهش پیرامون یخچال‌های سنتی اصفهان از اهمیت به‌سزایی برخوردار است.
باتوجه‌به قابلیت و کارایی سازوکار تاریخ شفاهی در جمع‌آوری داده‌ها و اطلاعات تاریخی در حوزۀ تاریخ فرهنگی و اجتماعی از یک‌سو و وجود تعدادی از فعالان عرصۀ تولید یخ سنتی (یخچالی‌ها) در شهر اصفهان و حومۀ آن، از سال ۱۳۹۵ «طرح تدوین تاریخ شفاهی یخچال‌های سنتی اصفهان» اجرا شد. به‌دنبال برگزاری چندین جلسه گفت‌وگو و مصاحبه با استاد سیدعباس عقیلی، از خاندان بزرگ سادات عقیلی و مالکان و یخچال‌داران بزرگ اصفهان، چهارچوب اولیه شکل گرفت؛ با شناسایی دیگر راویان، درمجموع با ۱۶ نفر از پیش‌کسوتان صنف یخچالی اعم از مالکان و شاغلان این حرفه، دربارۀ بزرگان یخچالی، پراکندگی و توزیع یخچال‌ها در شهر اصفهان، شیوۀ ساخت یخچال‌های سنتی، عناصر و اجزای آن، شیوۀ تولید یخ در اصفهان، اسامی و واژگان فنی، فرهنگ، آداب و رسوم آن و ورود یخچال‌های صنعتی به زندگی و حیات شهری، مصاحبه شد و اطلاعات حداکثری به‌دست‌آمد. همچنین از داده‌های مصاحبه‌ها‌ی «طرح تاریخ شفاهی اصفهان» هم استفاده شد. به‌موازاتِ این اقدام، تحقیقات میدانی برای شناسایی بقایای یخچال‌های سنتی در شهر و حومۀ اصفهان، گردآوری اسناد مکتوب یخچال‌ها و صنف یخچالی، مستندسازی، تکمیل، تأیید یا تصحیح داده‌های تاریخ شفاهی هم در دستور کار نویسنده قرار گرفت.
در پژوهش حاضر، علاوه‌بر اسناد موجود در آرشیو مرکز اسناد و کتابخانۀ ملی جمهوری اسلامی ایران، از اسناد شخصی و خانوادگی صنف یخچالی، منابع و متون مرتبط با معماری سنتی ایران، جغرافیای شهری و تاریخی شهر اصفهان، آمارها و احصائیه‌ها، تحقیقات فرهنگ عامه، کتب امثال و حکم، دیوان شعرا و فرهنگ لغات فارسی استفاده شده است تا چهارچوب و ساختار تحقیق شکلی منطقی و علمی و درعینِ‌حال جذاب و خواندنی به خود بگیرد. از سوی دیگر به‌همت مهندس جواد رحمتی، کارشناس ارشد معماری، مشخصات فنی معدود یخچال‌های سنتی واقع در غرب شهر کنونی اصفهان، شهرستان برخوار، شهرستان کوهپایه و شهرستان هرند تهیه و تنظیم شده است.
پس از سخنان ایشان، اعضای حضوری و برخط به تبادل نظر پرداختند.
برنامۀ دوم، کار هیئت مدیرۀ گروه تخصصی متن به‌مناسبت روز جهانی معماری ۲۰۲۵ با شعار «طراحی برای استحکام» در مواجهه با بحران‌های شهری بود، که مهندس معصومه حاجی‌زاده، دبیر گروه ارائه نمودند. اتحادیۀ بین‌المللی معماران از سال ۲۰۰۵ با هدف «یادآوری مسئولیت جمعی جهانی برای آیندۀ سکونت بشر» نخستین دوشنبه ماه اکتبر هر سال را به‌عنوان روز بین‌المللی معماری نام‌گذاری کرد. اتحادیۀ بین‌المللی معماران این روز را به این نام معرفی کرده است تا برای معماران یادآور آن باشد که معماران نه‌تنها سازندگان بنا هستند بلکه نقش مهمی در طراحی محیط سکونت انسانی دارند. ابتدا تاریخچه، فلسفه و اهداف روز جهانی معماری، اهمیت شعار طراحی برای استحکام در شرایط جهانی معاصر، پروژه های جهانی مرتبط با مفهوم «طراحی برای استحکام» توضیح و سپس اهمیت و تأثیر روز جهانی معماری در ایران و ارتباط روز جهانی معماری با میراث معماری ایرانی پرداخته شد. «استحکام» فقط مقاومت کالبدی نیست، بلکه پایداری در زندگی، معنا و فرهنگ است و شاید جهان امروز بیش از هر زمان، به بازخوانی همین معنا نیاز دارد. اگر شعار روز جهانی معماری ۲۰۲۵ «طراحی برای استحکام» است،ایران قرن‌ها پیش این مفهوم را در معماری خود زیسته است.از بادگیرهای یزد تا گنبد سلطانیه و باغ ایرانی، همه گواه آن هستند که معماری ایرانی نه‌تنها زیبا، بلکه عمیقاً پایدار و انسان‌محور است.
جلسۀ آتی این گروه تخصصی در روز چهارشنبه ۳۰ مهر ۱۴۰۴ در دفتر مؤسسۀ فرهنگی ایکوموس ایران برگزار خواهد شد.
برخی تصویرهای مربوط به سخنرانی دکتر مهدی ابوالحسنی ترقی
